12 januari 2023
Mondriaan in woord en beeld
In 2022 was het 150 jaar geleden dat Piet Mondriaan werd geboren in Amersfoort, Nederland. Dit is natuurlijk de gelegenheid om nog eens een boek te schrijven over deze zeer aparte, meteen herkenbare schilder van gekleurde vakjes. De ondertitel luidt: “In Woord en Beeld” en dat kan je letterlijk opnemen.
Het boek bevat 62 teksten die als verduidelijking dienen bij drie of meer schilderijen en tekeningen. Het bijzondere aan deze teksten is, dat ze allemaal geschreven zijn door Mondriaan zelf over de werken waar hij mee bezig was of die af waren. Dit boek is een poging om ook de essays van Mondriaan bekend te maken en als oogopener zodat je zijn schilderijen beter kan begrijpen.
Dat Mondriaan schreef, is iets wat zeer weinig bekend is. Maar dat hij minstens evenveel schreef als schilderde is een verrassing en wordt door Louis Veen uitvoerig en in detail in dit boek van 280 pagina’s voorgeschoteld. Mondriaan publiceerde 12 delen in het tijdschrift De Stijl en hij gaf zelfs een boek(je) uit De Nieuwe Beelding. Er was geen interesse voor en het werd een flop.
Die koppeling van geschilderd aan geschreven werk is natuurlijk uniek en geeft een bijzonder inzicht in het denken en het werken van Mondriaan. Als hij schrijft over zijn figuratieve schilderijen is dat allemaal gewoon en wat andere schilders ook wel deden. Denk aan Van Gogh. Maar je krijgt ook uitleg over zijn abstracte schilderijen en dat is wat anders. Want je wilt wel eens weten waarom hij schildert, hoe hij schildert en hoe hij ertoe komt ganse reeksen vlakke, grotendeels lege, saaie doeken te produceren met ingekleurde vakjes: de basiskleuren rood, geel, blauw, soms grijstinten, nooit groen, die gevormd worden door elkaar kruisende horizontale en verticale zwarte lijnen en die op het eerste zicht weinig van elkaar verschillen. Geen ontroering, geen penseelstrook, geen innige kleuren, geen licht-donker contrast, geen passie, geen charme, geen herkenbare voorstelling. Patroontjes die later zullen gebruikt worden als stof voor modieuze kleren (Yves Saint Laurent), tafeldoekjes, interior design, aandachttrekkers en toeristische spulletjes. En toch staat Mondriaan in het rijtje van grote Nederlandse schilders en halen zijn werken indrukwekkende cijfers op de kunstmarkt.
Mondriaan zal in totaal zo’n 120 essays produceren, maar als je de basistekst De Nieuwe Beelding in de schilderkunst gelezen hebt volstaat dat om Mondriaans denken over leven en kunst te begrijpen, want al de volgende teksten zeggen in essentie hetzelfde en verschillen enkel in woordenschat, constructie, nadruk van deze eerste tekst. Gelukkig maar, want Mondriaan is geen goede schrijver. Hij herhaalt altijd hetzelfde, schrijft lange, ingewikkelde, omslachtige zinnen en een heeft vreemde woordenschat. Het zijn warrige teksten, zelfs over zijn eigen werk.
“Wat ik met mijn werk wil uitdrukken? Niets anders dan wat elke schilder zoekt: het uitdrukken van harmonie door evenwicht van verhoudingen van lijnen, kleuren en vlakken. Maar in mijn werk is dit op de meest heldere en meest krachtige wijze te zien.”
Piet Mondriaan komt uit calvinistische familie. Vader was hoofdonderwijzer. Piet gaat naar de tekenschool en je kan stellen dat vanaf dat ogenblik tot aan zijn dood, een onafgebroken zoektocht begint. Want natuurlijk schilderde hij niet meteen vakjes maar bijna 40 jaar lang, “gewoon”, figuratief. Altijd degelijke schilderijen, bewust en met aandacht gemaakt. Maar altijd weer “anders” in een andere stijl, volgens de nieuwste ontdekkingen en trends van de dag, die hij een voor een probeert: Realisme, Symbolisme (onder invloed van theosofie), dan een volgende stap zet, bijna wetenschappelijk onderzoekt, een volgende waarheid vindt en dan toch weer overstapt naar een volgend “isme”, op weg naar het fundament van de dingen.
Onderweg maakt hij mooie figuratieve dingen, die nooit opvallen door een enthousiaste “eureka” uitbarsting maar aandachtig, geconcentreerd, zoekend. Jammer dat deze werken meestal in de reserves van de musea bleven zitten: 300 werken in de kelders van het Gemeentemuseum Den Haag want Mondriaan was toch de “gekleurde-vakjes-Mondriaan”. Gelukkig is daar verandering in gekomen en kunnen we nu zijn realistische werken zien, de schilderijen uit zijn religieus getinte symbolistische periode, het Luminisme vlak voor eerste wereldoorlog, schilderijen gemaakt ter plekke, zoals de impressionisten dat deden, waarbij hij erop uittrekt met een fiets die hij aangepast heeft om er een “schildersezel van te maken, (zoals op een schetsje te zien is), pointillisme de prachtige molens bij Blaricum, en de boerderij bij Duivendrecht (reeksen), de kerkjes van Zoutelande en Westkapelle, die blaken van kleur en luminositeit, enkele minder gelukte vrouwenportretten, de werken waar we de invloed van de impressionisten in zien, in Parijs contact met de avant-garde, Van Gogh, Picasso en Braque. Behalve dan, dat hij een stap verder zet dan zelfs Picasso, die nooit het figuratieve zal verlaten. Mondriaan is de eerste kunstenaar die werkelijk abstracte schilderijen zal maken. Niet meteen. Stapje na stapje met uitzuiveren, meer weglaten (van de kerk van Zoutelande is er uiteindelijk nog maar een kruis te zien en daarna nog twee boogjes die ook zullen opgeofferd worden aan het abstraheren.
Het wordt een indrukwekkende zoektocht die hem van Domburg naar Laren, Nuenen, Parijs (3 jaar), terug naar Nederland tijdens de eerste wereldoorlog, dan weer Parijs (20 jaar) Londen (6 jaar) en New York (3 jaar) zal voeren. Die tocht die van hem een eerste internationale burger maakt, krijgt soms wel een duwtje. Zo verhuist hij in 1938 van Parijs naar Londen, want het nazisme was op het vasteland aan het dreigen en twee werkjes van Mondriaan maakten deel uit van de beruchte Entartete Kunst tentoonstelling. In Londen zou hij dan wel veilig zijn, dacht hij, tot er een bom viel op het huis naast hem.
Hij trok dan maar naar Amerika. New York, Manhattan waren een openbaring voor hem. Zozeer zelfs dat hij zijn zo moeizaam zelf-gesmede, onveranderlijke theorieën en regels overboord gooide en de zwarte kruislijnen ging vervangen door gekleurde en ze met een bijna impressionistisch kleurenafwisseling liet tintelen met de spirit van vrijheid en ondernemingslust. Het zullen de “gelukkigste jaren van mijn leven” worden. Hij ensceneerde altijd de foto’s die van hem genomen werden, met zijn laatste werk op de voorgrond en een bestudeerde pose, altijd ernstig. Enkel in de foto’s uit de Amerikaanse periode staat hij er met de glimlach op.
Abstracte schilderijen bestaan eerst en vooral uit zwarte lijnen die de structuur van het schilderij bepalen horizontale en verticale zwarte lijnen die ofwel volledig zijn en lopen van rand tot rand van links naar rechts van onder naar boven en de compositie van elk schilderij bepalen. Ze zijn in dit boek dan ook nog eens in groepjes van telkens drie dezelfde composities samengebracht met een bijbehorende tekst. 32 series in totaal. De geschreven teksten komen uit essays en brieven en een notaboekje, waar Mondriaan ook schetsjes in maakte. Sommige ervan zijn vertaald want Mondriaan schreef – naargelang de plek waar hij woonde - in het Nederlands, maar ook in het Frans (36 teksten) en het Engels (59 teksten).
Er staan dus heel wat afbeeldingen van schilderijen in dit boek. Verwacht helaas niet een prachtige, gekleurde catalogusuitgave in handen te krijgen. Dit boek is een studieboek en de afbeeldingen zijn slechts ter illustratie van de tekst.
Maar je kan er wel van op aan dat je met dit boek de beste uitleg zal krijgen over zowel de gekende als de ongekende of nog niet onderzochte activiteit van Mondriaan want Louis Veen gaat zeer zorgvuldig en volledig te werk, zowel bij het lezen van de teksten als bij het bestuderen en vergelijken van de reeksen schilderijen. Hij onderwerpt de schilderijen aan een grondig onderzoek als hij daar de toelating voor krijgt. Je weet ook alles in hoeveelheden: Mondriaan keerde om een of andere onbekende reden een schilderij op zijn kant en hing het op aan een van de punten, zodat het doek een ruitvorm verkreeg. Mondriaan maakte zo 17 ruitschilderijen.
Veen ontdekt bijvoorbeeld, dat bij bepaalde schilderijen de lijnen dieper liggen en glanzen terwijl de gekleurde vlakjes mat zijn. Zo kan hij zelfs reconstrueren hoe Mondriaan te werk ging. Zijn “compositie met twee lijnen” is geschilderd op een doek van ongewoon formaat (80 bij 80 cm). Hij kleeft met kneedgom twee stroken dun karton op het doek, zet het op een schildersezel en gaat dan op afstand kijken of de compositie “juist” is. Daarna wordt het doek op tafel gelegd en schildert hij eerst de witte vlakken, haalt de stroken karton weg en schildert dan de zwarte lijnen. “Als je de zwarte lijnen goed bekijkt, zie je verschil in breedte. Ik heb het nagemeten: De horizontale lijnen (32mm) zijn iets zwaarder dan de verticale (28mm).
Om je nog een klein voorbeeldje te geven. Over “Broadway Boogie Woogie” geeft hij volgende inlichtingen: Aan dit - zijn laatste - schilderij, werkte Mondriaan twee jaar, waarvan de laatste negen maanden ononderbroken, koortsachtig. Het is volledig met olieverf in kleur geschilderd, ook de kruisende lijnen. Omdat de olieverf niet vlug genoeg droogde om er de veranderingen en aanpassingen in te kunnen aanbrengen zoals de werkwijze van Mondriaan dit vereiste, kleefde hij er stukjes tape op, waar nodig. Het bevat 574 blokjes. Het werk is niet af want Mondriaan overleed op 71-jarige leeftijd aan de gevolgen van een longontsteking. Drie dagen voor hij stierf, was hij nog bezig veranderingen aan te brengen…
Een merkwaardig boek, een soort detectiveachtig onderzoek naar het waar, hoe, soms waarom, hoeveel en wat van vooral het werk, maar ook van het leven van wel een stijve, droge man, maar altijd omringd door jonge vriendinnetjes: de eerste abstracte schilder ooit.
Victor De Raeymaeker
Meer van Victor De Raeymaeker
Victor De Raeymaeker
