What a piece of work…
Mensjeskijken… Het is ook dat wat de gedragsbioloog doet. Op de achterflap van Voetstuk toont Nelissen wat dat is en kijkt hij zijn potentiële lezers alvast vorsend en doordringend aan. Een iconische pose. Het herinnert enigszins aan Le Penseur (1881) van Auguste Rodin. Dat solide beeld werd al vlug omarmd als dé ode aan de rationele Mens. Weliswaar in zijn blootje, maar toch krachtig. Een denker… Toen, en ondanks tijdgenoot Charles Darwin, een zoveelste schakel in een lange traditie van hommages, odes en eloges aan de triomferende mens door kunstenaars, politiekers, filosofen en andere welmenende denkers. Ook al volgden er steevast iconoclastische parodieën op met - meestal - een mensaap in een menselijke pose. Rekent u daar ook Denker In Alle Staten (Willy Vandendorpe) op de VUB-campus toe? Immers: in alle staten…

Gnothi Seauton
Desmond Morris wist het al: ‘De mens is een naakte aap.’ Bij hem nog braafjes een keizer zonder kleren die in zijn blootje moest prikkelen - nààkt! - met een illusoire belofte van erotiek of pornografie. Zo geraakte de goegemeente eerst geschokt en pas daarna gealarmeerd. Iconoclasme! Sinds Darwin kreeg de Mens een zoveelste schop onder zijn kont… Toen ik als zoekende adolescent in 1967 The Naked Ape en iets later The Human Zoo las, kreeg mijn mensbeeld toch wel een knauw. Terecht! Het maakte van mij wel niet meteen een bedachtzame humanist, maar veranderde toch grondig mijn zelfbeeld behept met rationaliteit en zelfbewustzijn. Plots waren er al die kleine onhandelbare kantjes… Vooral snoepte ik van de satirische stijl - British Wit - waarmee Morris mij aanpakte: ‘Kijk in de spiegel en lach met je evenbeeld!’

Die aanpak door gedragsbiologen is intussen niet echt veranderd. Maar weg voetstuk? Toch niet genoeg vindt Marc Nelissen. De gedragsbioloog kijkt, beschrijft, verklaart. Spotten, in meerdere betekenissen, is voor hem een tweede natuur. Dat verglijdt dan in de darwinistische traditie haast onvermijdelijk naar oog-hebben-voor-het-animale in de mens. Darwin achterna. Gedrag als een survival tool. Aha! Die kleine kantjes… Meteen ook een selectief kijken? Misschien. Want lag de insteek in Voetstuk van meet af aan niet vast? Haal het menselijke wezen van zijn onverdiende voetstuk! En met dat voornemen in tijden van schuldige milieuverloedering, agressie, genocide, massavernietiging, seksisme, discriminatie, uitbuiting, racisme, enz. geraak je al een heel eind richting: de mens is een deerniswekkend wezen. Weg majuscule… En allemaal het gevolg van zijn navelstaarderij, bandeloos antropocentrisme en zelfverklaard rationalisme. Van de Mens als Kroon op de Schepping naar de doodgraver van Gaia. Jij en ik? Ook.

Mark Nelissen: ‘O wat zijn wij mensen toch trots op de almacht van ons verstand, op ons rationele handelen, gestuurd door intelligentie en weloverwogen cerebrale analyses die ons een ongekende suprematie verlenen over de levende wereld!’ (p.129) Een nieuw mensbeeld dringt zich dus op, want ook al verzekeren Steven Pinker, de Roslings en andere Harari’s en Galors dat het toch wel de goede richting uitgaat, het voelt niet zo. Over die cognitieve en affectieve dissonantie kan de gedragsbioloog zeker wat vertellen. En dus gaat het in Voetstuk over bedriegen, egoïsme, status en dominantie, seksisme, haantjes- en versiergedrag, aankijkgedrag, de neanderthaler in ons, schaamte, … Maar gelukkig ook over altruïsme, sociale boekhouding, communicatie, lachen, spiegelneuronen, …

Vleugje Youp van ‘t Hek
Daarom hijst Nelissen zich met stramme leden op Tram 7 richting Mortsel, vergeet domweg af te stappen, gaat retour en doceert intussen academiejaren na dato ongevraagd aan al wie het wel of niet wil horen over de bespottelijke status van homo sapiens, doet hij als een cynische Diogenes met prestatiehaantjes en giechelend vrouwvolk om zich heen een terrasje op de Groenplaats - dé hilarische biotoop van de Antwerpse gedragsbioloog om te bekomen van het shoppinggedrag van ‘zijn lieve eega’ -, zorgt tijdens gemankeerde lezingen voor ontsteltenis en ontreddering bij naïeve en weldenkende dames of gaat hij met een boodschappenlijstje naar de supermarkt en brengt foute koopwaar mee. Niks menselijks is Mark Nelissen vreemd…
Ook niks zo vermakelijk om homo sapiens de broek af te doen, hem te kakken te zetten, van zijn verhoogje te halen en hem verder in zijn vernederde blootje te laten staan. Dat wordt dan lachen geblazen weet elke stand-up comedian. Waarna de gedragsbioloog zich ook gemakkelijk tot heftige ironie en meewarig cynisme laat verleiden…
Want, helpt het ons vooruit? Andermaal: misschien. Ook al krijg je daarmee de lachers op de hand, gezien de beperkingen van het aanslepende nature-nurture-complex is gedragsveràndering amper het gevolg. Dat is ook niet wat de gedragsbioloog wil bereiken. Al had hij toch met iets meer aandrang kunnen zeggen: ‘Kijk naar uzelf en doe er iets aan!’ Of ingrijpender en moediger: ‘Verbeter de wereld: begin bij uzelf!’

Maakbaarheid
Dien je Nelissen in Voetstuk en met het oog op de humanistische houdbaarheid van homo sapiens dan te beschouwen als een cynische misantroop? Of toch eerder als een (naïeve) mensenvriend? Een moraalfilosoof is al hij vast niet. Geen vermanend vingertje. Maar wíl de gedragsbioloog dat wel, gezien zijn wetenschappelijke status? En indien het ‘Niets menselijks is mij vreemd…’ voor hem ook geldt, welke richting dient eventuele gedragsverandering dan wel uit te gaan? Met welk doel voor ogen? Gedragsnormen als ‘wenselijk’ dan wel ‘schadelijk’ zijn immers verre van eenduidig…
Welk humanisme staat Nelissen dus voor nadat hij de Mens van zijn voetstuk heeft gehaald? Zeker valt dan meer te verwachten van een geëngageerd en ethisch humanisme. Te vinden bij Montaigne over Rousseau en Nietzsche tot Peter Singer, Frans De Waal en nog vele anderen. Morele denkers met een zingevende en ethische zelfbeschouwing. Aanvullingen op de gedragsbioloog genoeg...
Maar goed, lachen stemt gelukkig en gezond. En opent vele inzichten. Zeker als je geplaagd wordt door stramme spieren, vergeetachtigheid en de voortschrijdende levensavond annex andere ouderdomskwaaltjes… Volgzaam zal ik dus behalve hoofdstuk Het was maar om te lachen ook De Bril van Darwin herlezen. Want tussen zelfkennis, rationalisme, lachwekkend gedrag en uitlachen moet toch ergens een bijgespijkerd humanisme te vinden zijn… Misschien daar waar Nelissen zich terloops waagt aan lankmoedig gemoraliseer? Of ietwat terughoudend wijst op de noodzaak aan meer zelfkennis en gedragsverandering… Als dat al denkbaar is gezien het rigide nature-nurture model waarop meestal beroep wordt gedaan. Behalve gedetermineerd is het menselijk wezen toch ook nog een intentioneel en (relatief) zelfsturend wezen. Maakbaar en sleutelend aan zichzelf… Met zoiets als een (vrije?) wil?

Voetstuk populariseert en heeft geen academische of streng wetenschappelijke ambities. Als die al weggelegd zijn voor eender welke gedragswetenschap zal de wetenschapsfilosoof van dienst zich dan afvragen… Maar wetenschap helder en toegankelijk maken blijft een opdracht. Daartoe brengt Mark Nelissen heel wat bevindingen - maar vaak ook discutabele weetjes - uit zijn vakgebied in luchtige cursiefjes en vlot leesbaar aan de man. De lachers op zijn hand. Maar ook fijntjes docerend... Al is het dan dubbel jammer dat er geen register of bronvermeldingen zijn. Geen compendium, dus, maar toch geschikt voor de leek om op Tramlijn 7 of zonovergoten terrasjes zélf mensjes te gaan spotten. Met Voetstuk in de aanslag. Maar of de Mens daardoor van zijn voetstuk gehaald wordt en een bescheidener humanisme in de maak is? Tja…

Karel Van Dinter