21 oktober 2022
Denken in het donker. Vrolijke reflecties over experimenteel theater & dans.
De Nederlandse filosoof Floris van den Berg promoot in het gros van zijn schrijfsels onveranderlijk het ‘universeel subjectivisme’. Hiermee wil hij naar eigen zeggen ‘alles en iedereen’ zoveel mogelijk individueel leed besparen en het geluk zoveel als mogelijk bevorderen. Met als finale betrachting de wereld mooier, gelukkiger, prettiger, rechtvaardiger, gezonder, vrijer, welvarender, duurzamer enzoverder enzovoort te maken.
De ideeën van Jeremy Bentham en John Stuart Mill indachtig mogen we 'anderen’ bijgevolg geen schade toebrengen. Van den Berg trekt zijn inzichten bijgevolg graag en nauwgezet door tot ‘alle levende wezens’, dus ook de dieren, en tot de toekomstige generaties, want ook zij kunnen kommer en kwel ondergaan door handelingen die wij vandaag met z’n allen ‘al dan niet’ stellen.
Zijn boek Denken in het donker over hedendaagse en experimentele avant-gardedans en theater, heeft ogenschijnlijk (op het eerste zicht) niets te maken met zijn filosofische inzichten. Het boek is een caleidoscoop. Een verre - sterrenkijker op al dan niet kunstzinnige en/of knotsgekke avantgarde performances op het Utrechtse SPRING Performing Arts Festival. De filosoof hangt zodoende een wonderlijk beeld op van wat hedendaagse (creatieve) theatermakers zoal bezielt wanneer ze politieke, sociale en maatschappelijke thema’s op een kunstzinnige manier aan bod willen laten komen.
Zelf heeft de schrijver het liever over filosofische arabesken: ‘een Bildungsboek dat dwarsverbanden legt tussen theater, literatuur en filosofie. Het is yoga voor de geest waarbij emoties en conventies op onverwachte wijze worden opgerekt. Denken in het donker is een uitnodiging tot culturele levenskunst.’ Hij schreef het als enig echte SPRING – festival - filosoof: ‘Eén van de functies van theater is escapisme, een avond uit als vlucht voor de werkelijkheid. Het lezen van mijn arabesken kan misschien die vlucht bieden. Ik hoop dat de lezer plezier beleeft aan mijn impressies en mijn kijkplezier. Maar ik kan niet garanderen dat de lezer de barsten niet opmerkt’ (pagina 19). Als tweede ondertitel, een extra zin die de boektitel nog wat nader toelicht, koos hij (of de uitgever) voor: SPRING Performing Arts festival als springplank voor filosoferen. Verder reikt hij de lezer nog een toepasselijke levensles van Yoko Ono aan: It’s better to dance than to march through life.
Aan de toeschouwers (aan de lezers) om zelf te oordelen of ze zich al dan niet kunnen inleven in dit soort kunstig - creatieve producties die ze nog nooit gezien, gehoord of gelezen hebben. Experimenteel theater zoals dat bij het Utrechtse festival de voorbije jaren op de bühne werd gebracht en dat voor velen niet zelden balanceert op het snijvlak tussen kunst en kitsch. Overstelpende opvoeringen die het merendeel van de goegemeente (met afgewend hoofd en opgetrokken neus) liever aan zich ziet voorbijgaan, maar waarvan sommigen - na ze eerst vrijmoedig en onbevangen te hebben overdacht - zich wel degelijk kunnen voorstellen dat ze die ooit willen gaan bekijken.
Ik hou jullie hierna dan ook graag een aantal up-to-date visies van theatermakers voor waar jullie dan zelf kunnen over nadenken. Zienswijzen die jullie derhalve aansporen om zelf te bepalen hoe we ons leven en onze samenleving mogelijk kunnen (her)inrichten…
Over Conditions of Being a Mortal van Hodworks (SPRING 2016) schrijft van den Berg: 'Ik kreeg de neiging om ook zelf mee te dansen. Om woest mezelf te laten gaan, om mijn lichaam af te matten. Een extase van de dans. De extase van je durven laten gaan, je bevrijden van je alledaagse, burgerlijke, fatsoenlijke zelf. Er naar kijken is second best.’
‘Wat moderne kunst modern maakt, is de zoektocht naar vernieuwing en verrassing,’ schrijft de festival - filosoof. Toch kan hij zijn ergernis over de voorstelling We should all be dreaming van Sonja Lindfors en Maryan Abdulkarim (2018) amper onder stoelen of banken steken. Hij kan het hoegenaamd niet eens zijn met de naargeestige boodschap van het stuk: we leven in een racistische samenleving en witte mensen zijn daarvan de schuld. De schrijver huivert van zoveel woke-onzin. Moet dat slavernijverleden er nu altijd bijgesleurd worden?, sist hij. De theatermakers presenteerden het per slot van rekening om een racistische en verongelijkte toon aan te slaan tegen de bezoekers, en van den Berg stoort zich daar ontzettend aan: ‘Het was dat mijn jas aan de andere kant van de zaal lag, anders was ik de zaal uitgelopen. Ik was laaiend boos en beledigd. Goed. Dat heb ik ook meegemaakt (pagina 50). Alsof elke witte mens een racist zou zijn! En daarop maakt hij zich met ‘een zo dun mogelijk applaus’ uit de voeten.
‘De censuur is weg en op het podium kan alles, althans bij SPRING, althans tot de volgende golf van puritanisme,’ zo merkt de schrijver op bij Tanz (2021), een voorstelling van Florentina Holzinger waarin de zogenaamde fatsoenregels fors overschreden werden. Het was voor hem blijkbaar een van de meest fascinerende dingen die hij ooit zag.
In zowat alle landen van de wereld staat de open samenleving, die de vrijheid en creativiteit van de mens omarmt, onder druk. Dat treft hem in de eerste plaats bij de dansvoorstelling Through the skin (2019) van Mitra Ziaee Kia en Hiva Sedaghat die uit Iran komen en waar dans tot nader order verboden is. De twee ongesluierde vrouwen in witte onderjurk zitten ineengestrengeld (gevangen) in een groot net waarbinnen ze een soortement paringsdans uitvoeren. Twee vrouwen die binnen de grenzen van het (hun) net op zoek zijn naar uiteindelijke vrijheid. Hertaald tot een quasi puur esthetische wenk tot verzameling van de feministische troepen: https://www.youtube.com/watch?v=CZOUkt-4W8g.
De filosoof gaat in 2019 (naar eigen zeggen met tegenzin) kijken naar een voorstelling van Omar Rajeh over het oorlogsgeweld in Syrië: #Minaret. Aka Dronefare op de bühne. Men danst vanuit angst en wanhoop, er zijn martelscènes, er is geweld, er vliegt een drone boven de hoofden van de toeschouwers die dat niet zelden als een constante dreiging ervaren. De schrijver filosofeert dat het raar is dat we minder begaan zijn met groot leed veraf dan met klein leed dichtbij. Een kat van de buren die door een dierenbeul wordt gemarteld, snijdt blijkbaar dieper in ons gemoed dan een luchtaanval op onschuldige Syrische burgers. Tevens verbaast het hem dat actie- en geweldfilms die kaskrakers zijn, niets teweegbrengen bij toeschouwers. Integendeel het vermaakt hen. Hoe komt het dan dat deze voorstelling hem dan wél raakt? Is dat de kracht van kunst, zo vraagt hij zich af? Zou kunst dan toch de wereld kunnen redden? Het is verleidelijk om ja te antwoorden, maar was het niet Plato die in zijn dagen reeds dichtte dat ‘alleen de doden het einde van de oorlog hebben gezien (pagina 81)? Zou experimenteel theater de mensen dan toch (niet) kunnen raken raken tot in de diepste vezels?
In 2021 was er de buitengewoon meeslepende performance Mount Average van Julian Hetzel waarbij in een gefingeerde fabrieksruimte (niet zelden monumentale) beelden van dictators werden verpulverd: from power to powder. Welkom in de schaduwwereld binnenin de grot van Plato op het snijvlak van kunst en politiek. Welkom in de Aha-Erlebnis Room: een inzichtuimte waar je vanuit je onwetendheid tot inzicht kan komen. Waar Hitler, Mussolini, Stalin, Lenin, Mao, Pol Pot, Franco, en ook de Belgische koning Leopold II de revue passeren. Of om het met Titania McGrath, een militante veganist die denkt dat ze een betere dichter is dan William Shakespeare te zeggen: Imagine me as a potter in her workshop, and yourself as a malformed lump of clay. If you are willing. I can shape your destiny (pagina 100). Saillant detail: Titania McGrath is een parodie Twitter-account van Andrew Doyle, de Britse komiek en columnist van Spiked. Vanaf maart 2021 heeft het personage meer dan 600.000 volgers). Leuke dingen voor de mensen. Toch?
Of zou je evengoed getuige willen zijn van de dansvoorstelling van Jan Martens met de afschrikwekkende titel Any attempt will end in crushed bodies and shattered bones (2021). De titel verwijst naar een uitspraak van de Chinese leider Xi Jingping die er in 2019 mee dreigde dat de pro democratie demonstraties in Hong Kong, zouden eindigen in ‘verpletterende lichamen en verbrijzelde botten’. Zestien dansers dansen afwisselend individueel en dan weer samen in groep. Zo gaat een slome wandelpas plots over in een spitante militaire mars, terwijl men op de achtergrond ronduit walgelijke zinnen projecteert: notabene allemaal bestaande twitterbagger (pagina 116). Aangrijpend om zien hoe makkelijk de vrolijke en lichtvoetige individuele dansers onaangekondigd opgaan in een agressieve collectieve fascistische mars waardoor het toneel eindeloos davert op zijn grondvesten.
Of tot slot toch liever denkbaar actief deelnemen aan een volgende editie van de happening Dronude Utrecht waarbij in de lente van dit jaar (2022) zesentwintig mannen en vrouwen in een zonnige museumtuin naakt ronddrentelden en daarna in een cirkel gingen liggen (pagina 133, www.dronudes.com). Je kan je er dan, net als Floris van den Berg, nog één keer volop uitleven in een bovenal vredig en rustgevend kader. Om vervolgens (weer thuis aanbeland) alsnog tot het besef te komen dat het soms al te makkelijk is om te vergeten hoe kwetsbaar we vandaag zijn. Remember Ukraine.
Nuja. Kan een expert een behapbaar boek schrijven voor zowel de leek, de fijnproever en de connoisseur? Zeer zeker. Denken in het donker is een buitengewoon geestig boek, waarvan de kwaliteit geheel en al het gevolg is van het grote talent waarmee Floris van den Berg de dingen benoemt, ophemelt én tegelijk relativeert. Een knap geschreven filosofische collage (een ratjetoe) van inspirerende vraagstukken over kunst en leven. Onze zelfbenoemde festival – filosoof is er schitterend in geslaagd een niet echt makkelijk te beschrijven (want polyinterpretabele) materie meer dan behapbaar te maken. Het boekje is een heuse aanrader voor iedereen die zich wil verdiepen in het hoe en het waarom van gedurfde, onorthodoxe, bij gelegenheid grensverleggende en niet echt politiek correcte dansvoorstellingen ‘where high art meets low art’. Waarbij dansers wel eens in een theekop durven plassen of aan hun geslachtsdeel over het podium getrokken worden. Heus, er zit voor iedereen wel wat bij. Komt dat zien, komt dat zien!
Benny Madalijns
Meer van Benny Madalijns
Benny Madalijns
