20 september 2022
Geschiedenis maken
“Geschiedenis maken” is een tweede druk van deze bijna 500 bladzijden dikke roman van Stephen Fry die in 2005 verscheen. Een gelegenheid om eens te onderzoeken in hoeverre Fry’s romans – die altijd met een zeker ontzag voor zijn eruditie, humor en intelligentie onthaald wordt - de tand des tijds doorstaan.
Geschiedenis maken is een historisch science-fiction verhaal, in de traditie van Bradbury en de vroegere sci-fi schrijvers, die het science fiction karakter van hun boeken gebruikten om de maatschappelijke gevolgen van wetenschappelijke ontwikkelingen proberen te voorspellen. Overbevolking, robotisering, atoomwapens, milieuvervuiling, anarchie, dictatuur, oorlog, pandemie…
In deze roman wil Fry te weten komen hoe de wereld er nu zou uitzien als Hitler niet had bestaan. Hij gebruikt daarvoor het bekende recept van teruggaan in de tijd om daar een bepaalde verandering teweeg te brengen die ongewenste historische gevolgen elemineert. In dit geval de geboorte van Hitler. Het toont de seksuele vereniging tussen Hitlers ouders die tot zijn conceptie heeft geleid. Het toont de jonge Hitler die probeert op te staan tegen zijn dominante vader. Het suggereert dat veel van Hitlers karakter gewoon een functie was van zijn disfunctionele familie.
Michael "Puppy" Young, een jonge geschiedenisstudent heeft zijn proefschrift geschreven over de ouders van Adolf Hitler, zijn ontvangenis, zijn opstand tegen zijn vader. Hij ontmoet een natuurkundige, professor Leo Zuckerman die om één of andere reden ook heel veel belangstelling heeft in Hitler en het nazisme en de holocaust. Hij laat eerst uitschijnen dat hij Jood is maar onthult later dat hij eigenlijk Bauer heet en dat zijn vader, Dietrich Bauer, een nazi-arts was in Auschwitz. Leo heeft een machine uitgevonden waarmee je in het verleden kan kijken en samen lukken ze er in de machine zo te hervormen dat er iets kan mee teruggestuurd worden naar het verleden. Michael’s ex-vriendin, een een biochemisch onderzoeker, heeft een permanente mannelijke anticonceptiepil uitgevonden en ze besluiten deze pil terug de tijd in te sturen en ze te laten vallen in de bron waar Hitler’s vader van drinkt zodat hij permanent onvruchtbaar zal worden en Hitler dus nooit geboren zal worden. Michael neemt die taak op zich.
Als hij wakker wordt ontdekt hij dat hij zich nu in de Verenigde Staten bevindt, in de Universiteit van Princeton en in een ander tijdperk waar hij natuurlijk niets over weet en bovendien nog met een overnadrukkelijk Engels accent spreekt. Van deze episode maakt Fry natuurlijk gebruik om zich uitvoerig te vermaken met de verschillen tussen de States en Engeland, niet in het minst het taalgebruik.
Hij krijgt slechts langzaam zijn geheugen terug en dan ontdekt hij dat hun plan gewerkt heeft en de geschiedenis veranderd is. Het is daarom is dat zijn ouders moesten verhuizen en hij in Amerika terecht gekomen is. Hij is natuurlijk zeer blij want van Hitler is er geen sprake. Maar dan begint hij de geschiedenis van zijn nieuwe wereld te ontdekken en daar weet men wel wat de Nazi-Partij is.
Het blijkt dat er een nieuwe leider opstond, Rudolf Gloder, die, alhoewel charmanter, geduldiger en effectiever dan Hitler, nog toegewijder was aan de “Endlosung”. Die Gloder-nazi’s hebben ook al een atoombom op punt gezet en vernietigen Moskou en Leningrad, waarbij ook Stalin en het Politbureau omkomen. Ze annexeren Tsechoslowakije, Hongarije, Polen, Turkije, Joegoslavië en vallen dan de resten van de Sovjet-Unie binnen. In 1939 capituleren ook de Westerse Landen, zoals Frankrijk, de Benelux, Scandinavië en ook het Verenigd Koninkrijk. Dat komt in 1941 wel in opstand met als gevolg dat prominente dissidenten zoals George VI en Orwel terechtgesteld worden. De Joden moeten allemaal naar hun eigen “Vrijstaat” waar werk gemaakt wordt van een degelijke “Eindoplossing”.
Het blijkt dat er een nieuwe leider opstond, Rudolf Gloder, die, alhoewel charmanter, geduldiger en effectiever dan Hitler, nog toegewijder was aan de “Endlosung”. Die Gloder-nazi’s hebben ook al een atoombom op punt gezet en vernietigen Moskou en Leningrad, waarbij ook Stalin en het Politbureau omkomen. Ze annexeren Tsechoslowakije, Hongarije, Polen, Turkije, Joegoslavië en vallen dan de resten van de Sovjet-Unie binnen. In 1939 capituleren ook de Westerse Landen, zoals Frankrijk, de Benelux, Scandinavië en ook het Verenigd Koninkrijk. Dat komt in 1941 wel in opstand met als gevolg dat prominente dissidenten zoals George VI en Orwel terechtgesteld worden. De Joden moeten allemaal naar hun eigen “Vrijstaat” waar werk gemaakt wordt van een degelijke “Eindoplossing”.
De Verenigde Staten ontwikkelen in 1941 net op tijd kernwapens met als gevolg dat er ook in deze geschiedenisversie een koude oorlog begint, maar dan tussen groot nazi-Duitsland en de Verenigde Staten. Het andere grote luik van W.O. II, tussen de V.S. en het Japanse Rijk, vindt niet plaats.
De Verenigde Staten die uit deze wereldconstellatie tevoorschijn komen, zijn dus niet de gretige imperialisten die, economisch sterk, aggressief overal en iedereen de les gaan spellen en in eigen land veel behoudsgezinder zijn. Zonder de sociaal roerige zestiger jaren, dus geen sociaal liberalisme, geen decriminalisering van homosexualiteit, geen eind aan de rassenscheiding. De midden- en hogere klasse is blank. In Princetown studeren ook enkel blanken en als je zwarten ziet, zijn dat arbeiders die in zwarte wijken leven. Het is heel normaal de zwarten “Niggers” te noemen.
De Verenigde Staten die uit deze wereldconstellatie tevoorschijn komen, zijn dus niet de gretige imperialisten die, economisch sterk, aggressief overal en iedereen de les gaan spellen en in eigen land veel behoudsgezinder zijn. Zonder de sociaal roerige zestiger jaren, dus geen sociaal liberalisme, geen decriminalisering van homosexualiteit, geen eind aan de rassenscheiding. De midden- en hogere klasse is blank. In Princetown studeren ook enkel blanken en als je zwarten ziet, zijn dat arbeiders die in zwarte wijken leven. Het is heel normaal de zwarten “Niggers” te noemen.
Michael is het type van echte Brit, door en door Engels qua manieren met een uitgesproken Engels accent en hij praat over gay-pride-marsen, stedelijke homogemeenschappen en sociale massabewegingen die hier als utopieën aanzien worden.
Steve blijkt homoseksueel te zijn en tot zijn verbazing reageert Michael op Steve's gevoelens. Hij wordt aangehouden, want hij heeft alle kenmerken van een spion en hij komt ook uit een land, Groot-Brittanië, dat al een halve eeuw bestuurd wordt door de Nazi’s.
Steve blijkt homoseksueel te zijn en tot zijn verbazing reageert Michael op Steve's gevoelens. Hij wordt aangehouden, want hij heeft alle kenmerken van een spion en hij komt ook uit een land, Groot-Brittanië, dat al een halve eeuw bestuurd wordt door de Nazi’s.
Nog één van die wrede spelingen van het lot en het ingrijpen van de twee wereldverbeteraars is dat van het water van de bron in Hitler’s geboortestad, “Braunau Water” wordt gemaakt, dat gebruikt wordt om de Europese Joden te stereliseren en in één generatie uit te roeien.
Michael en Steve vatten daarom het plan op om deze waterput onbruikbaar te maken door er een dode rat in te gooien. De put zou dan leeggepompt worden en daarna nog enkel zuiver “Braunau Water” produceren.
Ze worden op heterdaad betrapt. Steve wordt neergeschoten en sterft in Michaels armen net op het ogenblik dat de tijdsverandering weer plaats vindt.
Michael en Steve vatten daarom het plan op om deze waterput onbruikbaar te maken door er een dode rat in te gooien. De put zou dan leeggepompt worden en daarna nog enkel zuiver “Braunau Water” produceren.
Ze worden op heterdaad betrapt. Steve wordt neergeschoten en sterft in Michaels armen net op het ogenblik dat de tijdsverandering weer plaats vindt.
Eigenaardig hoe de meerderheid van recensenten het hebben over het soort vrolijke humor van Fry. Waarschijnlijk denken ze aan zijn slapstick optredens on stage, in films en op televisie. Als Steven verschijnt, wordt er gelachen. Fry heeft inderdaad een zeer eigen humor, maar dat is een wijze, lerende, ironische humor die er op berust het tegengestelde te tonen van wat we kennen en verwachten. We worden geconfronteerd met “Ja, goed. Maar wat als?”-situaties. Inderdaad, het is toch duidelijk. Een wereld zonder Hitler “moet” gewoon een betere wereld zijn. Behalve dat er in die wereld wel eens een nog veel charismatischer Führer zou kunnen opstaan, die een nog geraffineerder dictator zou zijn, die écht “de Joden” zou uitroeien, rassendiscriminatie bevorderen, vrouwenemancipatie tegengaan en zo verder.
“Counterfactual fiction”, noemde een collega-recensent het ergens en Fry past dit op een verbluffende manier toe. “Toepassen” is eigenlijk niet het exacte woord, want dat houdt in dat Fry deze counterfactual fiction opzettelijk, als met een procedure, zou toepassen. Maar het “overkomt” hem gewoon. Hij is zo erudiet, weet zoveel, denkt zo vlug en zo gespreid, dat hij nooit enkel die ene werkelijkheid te zien krijgt, maar meerdere. Hij lijkt daar zelf telkens weer door verrast en kan niet anders dan lachen met het feit dat “de” mens iets als zo uiterst ernstig, belangrijk, juist en “waar” aanneemt, dat het volgend ogenblik een even belangrijke tegenhanger blijkt te hebben, even waar en juist. Iedere mogelijkheid heeft een andere. Ieder feit heeft een eigen absurditeit in zich gesloten.
Natuurlijk laat Fry zich in dit 500 bladzijden tellende boek regelmatig verleiden tot soms uitgebreide degressies op ogenblikken dat het verhaal eigenlijk wil verder verteld worden, maar hij wandelt met zo veel plezier rond in die tuinen van verassende, ongewone, kleurrijke, vreemde dingen, dat je zonder moeite het verhaal wel even on hold wilt zetten…
Lichtjes irritant is ook het onverbiddelijk opduiken van homo gerelateerde onderwerpen of verhalen. Begrijpelijk gezien de strijd die Steven heeft moeten voeren om zijn geaardheid aanvaardbaar te maken. Vermits het hebben van een andere geaardheid nu bijna “gewoon” is, ten minste intellectueel aanvaard, laat je het best met rust in plaats van er een afsluitend hoofdstuk van te maken.
De “les” die Fry toch wel wil meedelen, is bevestigen wat volgens hem het belangrijkste is in het leven en voor de maatschappij: de nauwe, persoonlijke relatie tussen twee mensen, en de herinnering dat we verantwoordelijk zijn voor het maken van een betere wereld.
Een indrukwekkend goede roman, de inspanning van het lezen meer dan waard. Het is misschien de beste van de drie Stephen Fry romans, maar niet die “grote” roman, waarvoor een literair gehalte ontbreekt dat Fry blijkbaar niet bezit.
Victor De Raeymaeker
Meer van Victor De Raeymaeker
Een indrukwekkend goede roman, de inspanning van het lezen meer dan waard. Het is misschien de beste van de drie Stephen Fry romans, maar niet die “grote” roman, waarvoor een literair gehalte ontbreekt dat Fry blijkbaar niet bezit.
Victor De Raeymaeker
