4 april 2022
Rationaliteit. Wat rationeel denken is en waarom we het meer dan ooit nodig hebben.
Als Steven Pinker een boek publiceert, dan wil de halve wereld dit lezen en ik dus ook! Ik dacht een bevestiging te vinden van het belang van “redelijk zijn”, of dat nu gaat over een echtscheiding, een burenruzie of een klacht tegen een reisagentschap. Die verklaring moet je zoeken tussen tal van grafieken en filosofie over logica en denkfouten. Het is geen gemakkelijk boek, je hebt al je aandacht nodig en af en toe moet je je doorheen het hoofdstuk worstelen. Het boek is gegroeid - zo schrijft hij in zijn inleiding - uit de lesstof van zijn college over cognitieve psychologie.
Wat is rationaliteit?
De homo sapiens is een dier dat bewezen heeft over grote wijsheid te beschikken. Zelfs toen in de 21ste eeuw een dodelijke pandemie weer de kop opstak, slaagden we erin om het dodental te beperken door vaccins. Dit cognitieve vermogen is het erfdeel van onze soort en niet een eigenschap die is voorbehouden aan de westerse beschaving. Ook de San in de Kalahariwoestijn konden zich enkel handhaven dankzij logisch redeneren en kritisch denken. Ook zij gebruikten hun kennis om doelen te bereiken. Het verband tussen "kennis" en "doel" is een belangrijk onderdeel van het boek. Critici van het boek zijn van mening dat hij "doel" wat steviger had kunnen aanpakken. Op logische, redelijke gronden kan je geen conclusies bereiken over wat we moeten nastreven. Wat is het beste doel. Wat is waarheid?
De homo sapiens is een dier dat bewezen heeft over grote wijsheid te beschikken. Zelfs toen in de 21ste eeuw een dodelijke pandemie weer de kop opstak, slaagden we erin om het dodental te beperken door vaccins. Dit cognitieve vermogen is het erfdeel van onze soort en niet een eigenschap die is voorbehouden aan de westerse beschaving. Ook de San in de Kalahariwoestijn konden zich enkel handhaven dankzij logisch redeneren en kritisch denken. Ook zij gebruikten hun kennis om doelen te bereiken. Het verband tussen "kennis" en "doel" is een belangrijk onderdeel van het boek. Critici van het boek zijn van mening dat hij "doel" wat steviger had kunnen aanpakken. Op logische, redelijke gronden kan je geen conclusies bereiken over wat we moeten nastreven. Wat is het beste doel. Wat is waarheid?
Hoe is het mogelijk dat een rationeel dier zoveel bullshit accepteert?
Een taboe zou een voorbeeld van irrationeel denken kunnen zijn. Hoeveel is een mensenleven waard? Mag orgaandonatie betaald worden? Mag je rationeel nadenken over wat er in de bijbel staat?
Ethiek lijkt ook een domein te zijn dat buiten de rede staat, maar is dat ook zo?
Wanneer ben je eigenlijk logisch en kritisch aan het denken? Pinker wijdt er een heel hoofdstuk aan dat gortdroog zou zijn, ware het niet dat zijn voorbeelden de lezer spontaan doen lachen.
Een taboe zou een voorbeeld van irrationeel denken kunnen zijn. Hoeveel is een mensenleven waard? Mag orgaandonatie betaald worden? Mag je rationeel nadenken over wat er in de bijbel staat?
Ethiek lijkt ook een domein te zijn dat buiten de rede staat, maar is dat ook zo?
Wanneer ben je eigenlijk logisch en kritisch aan het denken? Pinker wijdt er een heel hoofdstuk aan dat gortdroog zou zijn, ware het niet dat zijn voorbeelden de lezer spontaan doen lachen.
Kansrekening en toeval
De rol van het toeval heeft direct te maken met kansrekening, zoals het voorbeeld van mensen met vliegangst, die zorgeloos de auto nemen, aantoont. Angst staat niet in verhouding tot het feitelijk dodental. Een ander voorbeeld is de angst voor kernreactoren, wat aangejaagd wordt door drie ongevallen waarbij verrassend weinig mensen omkwamen. Vergelijk dat met het aantal slachtoffers dat dagelijks veroorzaakt wordt door de uitstoot die gepaard gaat met het gebruik van steenkool.
Een ander treffend voorbeeld is dat 9/11 bijna 3000 doden eiste, terwijl de twee oorlogen die daarvan het gevolg waren, het leven kostten aan tweemaal zoveel Amerikanen, om nog te zwijgen van de honderdduizenden Irakezen en Afghanen.
Andere hoofdstukken gaan over statistiek, speltheorie, correlatie versus causaliteit (komt de zon op omdat de haan kraait?), logica, ik-persoon en anderen.
De rol van het toeval heeft direct te maken met kansrekening, zoals het voorbeeld van mensen met vliegangst, die zorgeloos de auto nemen, aantoont. Angst staat niet in verhouding tot het feitelijk dodental. Een ander voorbeeld is de angst voor kernreactoren, wat aangejaagd wordt door drie ongevallen waarbij verrassend weinig mensen omkwamen. Vergelijk dat met het aantal slachtoffers dat dagelijks veroorzaakt wordt door de uitstoot die gepaard gaat met het gebruik van steenkool.
Een ander treffend voorbeeld is dat 9/11 bijna 3000 doden eiste, terwijl de twee oorlogen die daarvan het gevolg waren, het leven kostten aan tweemaal zoveel Amerikanen, om nog te zwijgen van de honderdduizenden Irakezen en Afghanen.
Andere hoofdstukken gaan over statistiek, speltheorie, correlatie versus causaliteit (komt de zon op omdat de haan kraait?), logica, ik-persoon en anderen.
Iets is waar tot het tegendeel bewezen is
Wetenschappers zouden heel goed moeten zijn in het uitdrukken van hun onzekerheid. In de wiskunde kunnen we spreken van absolute waarheden, in het dagelijks leven absoluut niet. Autoriteitsargumenten zijn valabel, zolang de autoriteit zich op zijn eigen gebied houdt. Wetenschappers komen in het nieuws, maar laten zich soms verleiden tot uitspraken over zaken waarin ze niet bevoegd zijn. Pinker probeert in elk hoofdstuk inzicht te verschaffen over denkfouten, hoe ze ontstaan, hoe we ze herkennen en hoe ze kunnen vermeden worden. Degene die méér boeken over dit onderwerp gelezen heeft (denk Kahneman, Leibniz, Goldstein, ...) zal af en toe toch een nieuw inzicht ontdekken en zal zich in elk geval niet vervelen omdat Pinker vlot schrijft en de voorbeelden en cartoons echt humoristisch zijn. Indrukwekkende bibliografie en een lang register met noten sluiten het boek af.
Gerda Sterk
Wetenschappers zouden heel goed moeten zijn in het uitdrukken van hun onzekerheid. In de wiskunde kunnen we spreken van absolute waarheden, in het dagelijks leven absoluut niet. Autoriteitsargumenten zijn valabel, zolang de autoriteit zich op zijn eigen gebied houdt. Wetenschappers komen in het nieuws, maar laten zich soms verleiden tot uitspraken over zaken waarin ze niet bevoegd zijn. Pinker probeert in elk hoofdstuk inzicht te verschaffen over denkfouten, hoe ze ontstaan, hoe we ze herkennen en hoe ze kunnen vermeden worden. Degene die méér boeken over dit onderwerp gelezen heeft (denk Kahneman, Leibniz, Goldstein, ...) zal af en toe toch een nieuw inzicht ontdekken en zal zich in elk geval niet vervelen omdat Pinker vlot schrijft en de voorbeelden en cartoons echt humoristisch zijn. Indrukwekkende bibliografie en een lang register met noten sluiten het boek af.
Gerda Sterk
Dit boek werd eveneens gerecenseerd door Stijn Bruers: https://humanistischverbond.be/kritisch-lezen/553/rationaliteit-waarom-we-rationeel-denken-meer-dan-ooit-nodig-hebben/
Meer van Gerda Sterk
