6 december 2021
Dirk Verhofstadt in gesprek met Johan Braeckman Een zoektocht naar menselijkheid. Deel 1
De mens is een bijzonder wezen.
Dirk Verhofstadt zet de toon in de inleiding: het gaat over de mens, meer bepaald over wat zo typisch is aan een mens en “Wat onze plaats is in het geheel der dingen. Waar ergens bevinden we ons in de natuur en hoe relateren we ons aan het universum?” Hij citeert Thomas Huxley. In de loop van de conversatie worden nog tientallen schrijvers, denkers, wetenschappers en anderen geciteerd, die allemaal bijdroegen aan het beeld dat de gesprekspartners hebben van de menselijkheid, wat de rode draad vormde tijdens urenlange gesprekken in Toscane. Hij geeft een overzicht van wat er aan bod gaat komen en daarin staat Darwin centraal, maar ook bv. de rol van religie, of van het toeval. Hij leidt Johan Braeckman in “Geluk is: meester zijn van je tijd” en eindigt met de opdracht van dit boek aan Etienne Vermeersch.
Darwin
“Darwin toonde aan dat de mens geen goddelijke creatie is, maar het resultaat van een natuurlijke evolutie” (p.15). De botsing tussen religies en wetenschap zal nog verschillende keren opduiken. In dit hoofdstuk wordt niet alleen de evolutietheorie uitgelegd, maar ook hoe die waarschijnlijk in Darwins hoofd rijpte. Hoe reageerden de toenmalige wetenschappers op deze “mensonterende” theorie en hoe reageren de huidige creationisten? Wie vond de term “survival of the fittest” uit en waarom is die voorstelling van de evolutie misleidend? Wie dit boek leest, zal meestal vertrouwd zijn met het verschijnsel van natuurlijke selectie, maar de duidelijke uitleg benadrukt de misverstanden die nu nog heersen, vooral omdat “al die wonderlijke biologische aanpassingen voortkomen uit een blind, ongericht en ongestuurd mechanisme”. (p.59)
“Darwin toonde aan dat de mens geen goddelijke creatie is, maar het resultaat van een natuurlijke evolutie” (p.15). De botsing tussen religies en wetenschap zal nog verschillende keren opduiken. In dit hoofdstuk wordt niet alleen de evolutietheorie uitgelegd, maar ook hoe die waarschijnlijk in Darwins hoofd rijpte. Hoe reageerden de toenmalige wetenschappers op deze “mensonterende” theorie en hoe reageren de huidige creationisten? Wie vond de term “survival of the fittest” uit en waarom is die voorstelling van de evolutie misleidend? Wie dit boek leest, zal meestal vertrouwd zijn met het verschijnsel van natuurlijke selectie, maar de duidelijke uitleg benadrukt de misverstanden die nu nog heersen, vooral omdat “al die wonderlijke biologische aanpassingen voortkomen uit een blind, ongericht en ongestuurd mechanisme”. (p.59)
Evolutie van de mens
In hoofdstuk twee gaan beide gesprekspartners in op wat de evolutietheorie betekent voor Homo sapiens, waarbij het opvalt dat we genetisch en evolutionair nauw verwant zijn met nog levende soorten, maar ook dat de uitgestorven hominiden, zoals de Australopithecus-soorten, belangrijk waren en zijn. Wat wij beschouwen als typisch menselijk, zoals emoties, complexe communicatie, het gebruik van werktuigen, kunstzinnig zijn, empathie hebben, delen we met een groot aantal dieren. Het gebruik van vuur lijkt uniek voor onze soort te zijn, maar vanaf wanneer we het beheersten, is een vraag waarop Braeckman uitgebreid ingaat.
We zijn zoogdieren, maar niet alle kenmerken van zoogdieren zijn in eenzelfde geologisch tijdperk ontstaan. Van een aantal kenmerken is iets blijven hangen, wat een verklaring kan zijn voor anders onverklaarbaar gedrag. Er wordt ook nader ingegaan op het begrip “ras”: “het is geen biologische realiteit, maar een sociale constructie” (p.140). Onze visie op Neanderthalers is de laatste jaren sterk veranderd, toont Braeckman aan. Deze en andere thema’s doorkruisen elkaar in dit hoofdstuk.
In hoofdstuk twee gaan beide gesprekspartners in op wat de evolutietheorie betekent voor Homo sapiens, waarbij het opvalt dat we genetisch en evolutionair nauw verwant zijn met nog levende soorten, maar ook dat de uitgestorven hominiden, zoals de Australopithecus-soorten, belangrijk waren en zijn. Wat wij beschouwen als typisch menselijk, zoals emoties, complexe communicatie, het gebruik van werktuigen, kunstzinnig zijn, empathie hebben, delen we met een groot aantal dieren. Het gebruik van vuur lijkt uniek voor onze soort te zijn, maar vanaf wanneer we het beheersten, is een vraag waarop Braeckman uitgebreid ingaat.
We zijn zoogdieren, maar niet alle kenmerken van zoogdieren zijn in eenzelfde geologisch tijdperk ontstaan. Van een aantal kenmerken is iets blijven hangen, wat een verklaring kan zijn voor anders onverklaarbaar gedrag. Er wordt ook nader ingegaan op het begrip “ras”: “het is geen biologische realiteit, maar een sociale constructie” (p.140). Onze visie op Neanderthalers is de laatste jaren sterk veranderd, toont Braeckman aan. Deze en andere thema’s doorkruisen elkaar in dit hoofdstuk.
Over religie
Dit is een erg interessant hoofdstuk voor elke vrijdenker, humanist, atheïst, kortom voor iedereen die méér gelooft in menselijkheid dan in een bovennatuurlijk verschijnsel/god. Ik heb zelden een betere uitleg over de onwaarschijnlijkheid van elke religie gelezen, een uitleg bovendien die nergens aanvalt, zich beperkt tot feiten, maar die feiten in alle duidelijkheid laat spreken. Er zijn de overeenkomsten in alle religies: het geloof in één of meer bovennatuurlijke entiteiten, in demonen, in tussenpersonen, in interacties tussen mens en god, in een leven na de dood, enz. Een belangrijk stuk van het gesprek gaat dan over: hoe komt het dat godsdienst/religie van alle tijden is en welk cluster van denkfouten ligt aan de basis?
Dit is een erg interessant hoofdstuk voor elke vrijdenker, humanist, atheïst, kortom voor iedereen die méér gelooft in menselijkheid dan in een bovennatuurlijk verschijnsel/god. Ik heb zelden een betere uitleg over de onwaarschijnlijkheid van elke religie gelezen, een uitleg bovendien die nergens aanvalt, zich beperkt tot feiten, maar die feiten in alle duidelijkheid laat spreken. Er zijn de overeenkomsten in alle religies: het geloof in één of meer bovennatuurlijke entiteiten, in demonen, in tussenpersonen, in interacties tussen mens en god, in een leven na de dood, enz. Een belangrijk stuk van het gesprek gaat dan over: hoe komt het dat godsdienst/religie van alle tijden is en welk cluster van denkfouten ligt aan de basis?
Over irrationalisme
Nu wordt een vereniging genoemd, die zich bezighoudt met irrationalisme: SKEPP (Studiekring voor de Kritische Evaluatie van Pseudowetenschap en het Paranormale). Johan Braeckman is al vele jaren een actief lid. Hij noemt het ontkrachten van zelfs onnozele misvattingen zeer belangrijk: bestaan er spoken, vampieren, is de aarde plat, is er Intelligent Design? Werkt homeopathie? Wat is een complottheorie? Braeckman is voorstander van het kritisch opvoeden van kinderen en liefst vanaf jonge leeftijd. Het zou kunnen helpen om de erge gevolgen van irrationalisme te bestrijden. De gevolgen van afvalligheid, dus het ingaan tegen wat de groep als een waarheid ziet, kan gaan van verstoting tot bedreiging en moord. Een pseudo wetenschappelijke visie kan desastreuze gevolgen hebben. Als voorbeeld geeft Johan Braeckman het lysenkoïsme. Vanaf p. 218 kan je lezen wat dat was. Een moderner voorbeeld is het succes van de postmoderne denkers. Een voorbeeld van een rationele denker is Lucretius (ca.99 – 55 v.o.t.). Hij wordt op verschillende pagina’s aangehaald. Freud is dan weer een voorbeeld van een pseudowetenschapper. Maar er is vooruitgang: lees en leer!
Nu wordt een vereniging genoemd, die zich bezighoudt met irrationalisme: SKEPP (Studiekring voor de Kritische Evaluatie van Pseudowetenschap en het Paranormale). Johan Braeckman is al vele jaren een actief lid. Hij noemt het ontkrachten van zelfs onnozele misvattingen zeer belangrijk: bestaan er spoken, vampieren, is de aarde plat, is er Intelligent Design? Werkt homeopathie? Wat is een complottheorie? Braeckman is voorstander van het kritisch opvoeden van kinderen en liefst vanaf jonge leeftijd. Het zou kunnen helpen om de erge gevolgen van irrationalisme te bestrijden. De gevolgen van afvalligheid, dus het ingaan tegen wat de groep als een waarheid ziet, kan gaan van verstoting tot bedreiging en moord. Een pseudo wetenschappelijke visie kan desastreuze gevolgen hebben. Als voorbeeld geeft Johan Braeckman het lysenkoïsme. Vanaf p. 218 kan je lezen wat dat was. Een moderner voorbeeld is het succes van de postmoderne denkers. Een voorbeeld van een rationele denker is Lucretius (ca.99 – 55 v.o.t.). Hij wordt op verschillende pagina’s aangehaald. Freud is dan weer een voorbeeld van een pseudowetenschapper. Maar er is vooruitgang: lees en leer!
Over humanisme en atheïsme
“Het humanisme is natuurlijk niet alleen een verzameling opvattingen, maar een manier van in het leven staan… Het is iets existentieels. Het bepaalt je waardepatroon, creëert zingeving en geeft richting aan je denken, je ethiek en je handelen.” (p.287) Deze zin geeft iedereen die tot een humanistische beweging hoort, een reden om het boek te lezen.
Indoctrinatie is een gevaarlijke manier van opvoeden en dat is nochtans hoe elke overtuigde gelovige te werk gaat. Johan Braeckman vindt dat religie niet vrij is van geweld en criminaliteit. “Immorele aansporingen in religieuze teksten hebben wel degelijk tot effectieve handelingen geleid.” (p.293) Ook Jezus zelf is niet vredelievend en humaan. Een aantal teksten uit het Oude en het Nieuwe Testament toont dit aan. Ook het antisemitisme is door het N.T. geïnspireerd. De Koran bevat ook heel wat aansporingen tot geweld. Blasfemie heeft altijd tot vervolging en moord geleid, vroeger en nu. Voltaire zei: “Degenen die u het absurde kunnen doen geloven, kunnen u ook wreedheden laten begaan.” Dus, zegt Braeckman, is atheïsme belangrijk. Mensen misleiden is immoreel, zelfs als het (valse) troost biedt. Geleidelijk aan zagen wetenschappers in dat hun inzichten de rol van god terugdrongen, maar het duurde tot 1859 eer Darwin aantoonde dat blinde, niet-doelgerichte krachten voldoende zijn om de levende natuur te begrijpen.
Dan gaan beide gesprekspartners uitgebreid in op de humanistische beweging die al bestond met Boccaccio in de 14de eeuw en die enorm geholpen werd door de uitvinding van de boekdrukkunst. De renaissance bracht veel humanisten voort. Braeckman vindt het moeilijk om er de belangrijkste uit te halen, maar heeft een sterke voorkeur voor de 15de-eeuwse Italiaanse filosoof G. Pico della Mirandola (1463-1494) en legt uit waarom.
“Het humanisme is natuurlijk niet alleen een verzameling opvattingen, maar een manier van in het leven staan… Het is iets existentieels. Het bepaalt je waardepatroon, creëert zingeving en geeft richting aan je denken, je ethiek en je handelen.” (p.287) Deze zin geeft iedereen die tot een humanistische beweging hoort, een reden om het boek te lezen.
Indoctrinatie is een gevaarlijke manier van opvoeden en dat is nochtans hoe elke overtuigde gelovige te werk gaat. Johan Braeckman vindt dat religie niet vrij is van geweld en criminaliteit. “Immorele aansporingen in religieuze teksten hebben wel degelijk tot effectieve handelingen geleid.” (p.293) Ook Jezus zelf is niet vredelievend en humaan. Een aantal teksten uit het Oude en het Nieuwe Testament toont dit aan. Ook het antisemitisme is door het N.T. geïnspireerd. De Koran bevat ook heel wat aansporingen tot geweld. Blasfemie heeft altijd tot vervolging en moord geleid, vroeger en nu. Voltaire zei: “Degenen die u het absurde kunnen doen geloven, kunnen u ook wreedheden laten begaan.” Dus, zegt Braeckman, is atheïsme belangrijk. Mensen misleiden is immoreel, zelfs als het (valse) troost biedt. Geleidelijk aan zagen wetenschappers in dat hun inzichten de rol van god terugdrongen, maar het duurde tot 1859 eer Darwin aantoonde dat blinde, niet-doelgerichte krachten voldoende zijn om de levende natuur te begrijpen.
Dan gaan beide gesprekspartners uitgebreid in op de humanistische beweging die al bestond met Boccaccio in de 14de eeuw en die enorm geholpen werd door de uitvinding van de boekdrukkunst. De renaissance bracht veel humanisten voort. Braeckman vindt het moeilijk om er de belangrijkste uit te halen, maar heeft een sterke voorkeur voor de 15de-eeuwse Italiaanse filosoof G. Pico della Mirandola (1463-1494) en legt uit waarom.
Waarom lezen
Ik benijd beide heren omdat ze interessante gesprekken konden voeren in een prettig kader. Ik ben vooral dankbaar dat ze ons door middel van dit boek laten meegenieten. Duidelijkheid en toegankelijkheid zijn belangrijke eigenschappen van dit boek. De dialoog gebeurt tussen twee belezen professoren, dus gebruiken ze af en toe termen die niet tot het dagelijks taalgebruik behoren van de niet-gespecialiseerde lezer(es). Altijd volgt er dan een korte uitleg. Er worden talrijke namen genoemd, gevolgd door geboorte- en (eventueel) sterftedatum tussen haakjes. Samen met de index achteraan wordt dit boek zo ook een soort naslagwerk. Wil je weten wat bv. de populaire Isaac Asimov betekende voor de menselijkheid, dan kan je dat opzoeken. In de rubriek “Noten” vind je de artikels, boeken, uitspraken waarop de ideeën, die tijdens de conversatie verwoord worden, terug te vinden zijn. Soms staat er nog wat extra toelichting. Een aangename verteltrant en een milde, relativerende humor zorgen ervoor dat je op prettige wijze bijleert over de menselijke natuur, die rationeel en irrationeel is.
Ik benijd beide heren omdat ze interessante gesprekken konden voeren in een prettig kader. Ik ben vooral dankbaar dat ze ons door middel van dit boek laten meegenieten. Duidelijkheid en toegankelijkheid zijn belangrijke eigenschappen van dit boek. De dialoog gebeurt tussen twee belezen professoren, dus gebruiken ze af en toe termen die niet tot het dagelijks taalgebruik behoren van de niet-gespecialiseerde lezer(es). Altijd volgt er dan een korte uitleg. Er worden talrijke namen genoemd, gevolgd door geboorte- en (eventueel) sterftedatum tussen haakjes. Samen met de index achteraan wordt dit boek zo ook een soort naslagwerk. Wil je weten wat bv. de populaire Isaac Asimov betekende voor de menselijkheid, dan kan je dat opzoeken. In de rubriek “Noten” vind je de artikels, boeken, uitspraken waarop de ideeën, die tijdens de conversatie verwoord worden, terug te vinden zijn. Soms staat er nog wat extra toelichting. Een aangename verteltrant en een milde, relativerende humor zorgen ervoor dat je op prettige wijze bijleert over de menselijke natuur, die rationeel en irrationeel is.
Tweede boekdeel
De zoektocht naar de menselijkheid is nog niet ten einde. In deel 2 zullen de gesprekspartners het hebben over de oorsprong van geweld, over de maakbaarheid van de mens, over empathie, altruïsme, emoties als schaamte en schuld, het al dan niet bestaan van de vrije wil, het ontstaan van moraliteit, de relaties tussen mens en dieren, kenmerkende eigenschappen en de zin en betekenis van het leven. Nog veel om naar uit te kijken!
Gerda Sterk
Dit boek werd eveneens gelezen en besproken door recensent Nick De Clippel. Lees hier deze tweede recensie: https://humanistischverbond.be/kritisch-lezen/566/dirk-verhofstadt-in-gesprek-met-johan-braeckman/
Meer van Gerda Sterk
De zoektocht naar de menselijkheid is nog niet ten einde. In deel 2 zullen de gesprekspartners het hebben over de oorsprong van geweld, over de maakbaarheid van de mens, over empathie, altruïsme, emoties als schaamte en schuld, het al dan niet bestaan van de vrije wil, het ontstaan van moraliteit, de relaties tussen mens en dieren, kenmerkende eigenschappen en de zin en betekenis van het leven. Nog veel om naar uit te kijken!
Gerda Sterk
Dit boek werd eveneens gelezen en besproken door recensent Nick De Clippel. Lees hier deze tweede recensie: https://humanistischverbond.be/kritisch-lezen/566/dirk-verhofstadt-in-gesprek-met-johan-braeckman/
