Vreugde als je begint te lezen, want in de eerste drie vierden van het boek laat hij zich zeer optimistisch uit over de evolutie van de menselijke natuur. Het laatste vierde zal, helaas, inzoomen op het feit dat deze 'goedheid' de 'paradox' van de titel inhoud…)

Als jonge man had Richard Wrangham meteen na het afstuderen het geluk te mogen deelnemen aan het bekende onderzoeksproject met chimpansees van Jane Goodall in Tanzania. Gebeten door het onderwerp, startte hij in 1987 een gelijkend project in Kibale, Oeganda. Vermits wij genetisch zeer kort aansluiten bij chimpansees, is het vanzelfsprekend dat hij vergelijkingen zou maken (en doortrekken) tussen het gedrag van chimpansees (en bonobo's) en de mens. Zo vraagt hij zich af waarom de bonobo's zo veel vreedzamer zijn dan hun voorouders, de chimpansees, die inderdaad een uitgesproken agressief gedrag vertonen, waarbij er herhaaldelijk, de ganse dag door, uitbarstingen zijn van geweld, waarbij vrouwtjes met stokken worden geslagen en er zelfs moordpartijen plaatsvinden. Hij stelt vast dat het proces waarbij de bonobo's vreedzamer werden, in zeer veel opzichten lijkt op het domesticatieproces van huisdieren en er zelfs dezelfde fysieke trekken van vertoont. Sinds er bij dit domesticatieproces geen invloed van buitenaf te pas kwam, maar dit gewoon vanuit zichzelf gebeurde, noemt hij dat verschijnsel 'zelfdomesticatie'. Gedomesticeerde dieren zijn in de loop van het domesticatieproces niet enkel 'genetisch tam' geworden, maar zijn ook fysiek veranderd: smallere schedel, hangende oortjes, witte vlekken in de vacht, krulstaartje … Ook de mens heeft zichzelf gedomesticeerd en toont daar de fysieke sporen van. De man is meer 'vrouwelijk' geworden en heeft een smallere schedel in plaats van de brede schedel van de agressieve Neanderthaler.

Toch moet hij vaststellen dat ze binnen de maatschappelijke leefwereld wel vreedzaam en tolerant zijn, maar in andere opzichten zeer agressief. Hoe zijn die twee samen te rijmen? Misschien reageert de mens anders op 'proactieve agressie', die gewild is, bedoeld, gepremediteerd, gericht en dus efficiënt en dodelijk. Terwijl 'reactieve agressie' een reactie is op gevaar, dreiging, groeiende agressie. Het lijkt erop dat de 'zachte' mens het aan het halen is van de 'bullies'.

Na tweehonderd pagina's geruststelling komen er natuurlijk vragen opdagen en vanzelfsprekende opwerpingen, want we weten natuurlijk allemaal hoe agressief de mens zich wel kan gedragen en gedraagt. Richard Wrangham weet natuurlijk dat de mens moordt, bedriegt, vecht, rooft, discrimineert, zelfzuchtig en blind is. Om dit tegen te gaan, gebruikte de mens (soms) drastische middelen, zoals de doodstraf. Richard Wrangham houdt zelfs een soort 'verdediging' van de doodstraf. 

(Pleidooi dat meteen gevolgd wordt door de duidelijke vaststelling dat hij natuurlijk tegen het barbaarse gebruik van de doodstraf is.) Als geleerde en wetenschapper moet hij wel aanduiden welke belangrijke rol moord, doodslag en doodstraf hebben gespeeld in de ontwikkeling van de mens. We moeten inderdaad vaststellen dat de mens in de loop van de geschiedenis zeer agressief was, net zoals de hem nauw aanverwante chimpansee. Tijdens zijn onderzoeksproject kon hij vaststellen dat die er niet voor terugschrikte babychimpansees te doden en op te eten – waarschijnlijk wanneer het bevolkingsaantal te groot dreigde te worden voor het maximaal aanwezige voedsel. Hij ging ook op oorlogspad om een deel van het grondgebied van naburige stammen in te palmen en vermoordde daarbij concurrerende chimpansees. Ze schrikten er ook niet voor terug de orde brutaal te handhaven als er een stamgenoot was die zich zelfzuchtig en met het gebruik van geweld voedsel of vrouwtjes ging toe-eigenen. Na het nodige voorzichtige overleg met enkele andere chimpansees, vormden ze een groepje waarmee ze de ordeverstoorder uit de weg ruimden. Zo bestond er in de concentratiekampen een 'broodwet' waarbij iemand die eten gestolen had van iemand anders, door de gemeenschap gedood werd. De vaststelling dat de mens een dergelijke evolutie doormaakte, en dat dus doden van medemensen en de kunst van het oorlogsvoeren ooit een deel van het beschavingsproces uitmaakten. Dit beschavingsproces hield wel in dat, geperfectioneerd door de hedendaagse mens, meer gesofisticeerde wapens gemaakt werden, gebruikt in toenemend gewelddadige (wereld)oorlogen en zelfs een wapenwedloop met nucleaire bommen. (Trouwens overal in de wereld nog dreigend aanwezig en in het spel tussen de agressieve en de sociale, gedomesticeerde mens nog altijd een meestal verzwegen, maar dreigende factor.) De mens vertoont een opzettelijk, koelbloedig gebruik van agressie om te veroveren en te onderwerpen. Zowel onze demonische als angelieke tendensen en meningen (en de onbedoelde gevolgen daarvan) hangen dus voor hun evolutie af van de vorm van de gedeelde bedoeling (intentionaliteit). We zijn dus dodelijk agressief omdat we rustig samenwerkend, methodisch, opzettelijk vreedzaam geworden zijn zodat we zo opzettelijk, genocidaal, methodisch, gericht geweld kunnen gebruiken tegen onze 'vijanden'. We zijn dus wolven in schapenvacht. We zijn dus zowel 'Hobbes' als 'Rousseau'. Dat werpt licht op het ongelooflijk aantal doden in een oorlog. We zijn het enige dier dat samenzweert en samenwerkt om andere dieren te vermoorden, en met dat doel weken- en maandenlang kunnen overleggen om iemand of een groep te elimineren of een moord zorgvuldig plannen zonder gevaar voor ons eigen leven.

Dat vergde een uniek middel: taal. Zonder taal waren we niet in staat geweest elkaars mening en bereidheid te 'meten' en overleg onbestaande. Dat was natuurlijk een zeer geleidelijk proces. Om enig idee te hebben: Ongeveer 12 000 generaties waren nodig om de doodstraf te vervolmaken en te kunnen gebruiken.

Zoals telkens wanneer Wrangham tot een bepaalde 'onprettige' conclusie komt, maar die toch duidelijk en scherp formuleert, was er enig misbaar om het feit dat hij moord goedkeurde, alhoewel hij het als een noodzakelijke schakel in een evolutie voorstelde gericht naar een meer vreedzame instelling.

De goedheidsparadox is geen gemakkelijk boek, want Richard Wrangham vertelt geen verhalen om zijn ideeën en bevindingen te illustreren, maar wetenschappelijke argumenten. Hij wil bewijzen en ook overtuigen dat zijn vaststellingen en conclusies juist zijn, en zal daarom niet eenmaal, maar liefst tweemaal een punt maken om zeker te zijn dat wat hij stelt juist en goed begrepen is. Hij deelt informatie mee en daarin is geen plaats voor verhaal of zelfs humor.

Erg het lezen waard.