31 maart 2021
Brieven en maximen
Doorgaans roept de naam Epicurus het beeld op van een wellustig zwijn dat ongeremde genotbeleving predikte, omringd door wellustige hoeren met opgesmukte gezichten en naakte borsten in weinig verhullende zijden gewaden.
Ten onrechte. Reeds in de 4de eeuw voor Christus stelde Epicurus dat de wereld bij toeval tot stand gekomen was, en dus niet door een goddelijke ingreep, en dat de menselijke ziel bij de dood mee sterft en in het niets verdwijnt. Epicurus was zeker niet de hedonistische losbol zoals hij lang door velen beschouwd werd, maar een van de weinige atheïstische filosofen uit de Oudheid.
De auteur biedt de lezer de gelegenheid een eigen oordeel te vellen over de figuur van Epicurus en zijn filosofie aan de hand van drie leerbrieven – Brief aan Herodotus, Brief aan Pythocles en Brief aan Menoeceus – en twee verzamelingen van maximen of leerstellingen. Dit zijn overigens de enige teksten van Epicurus die min of meer intact zijn overgeleverd.
De auteur biedt de lezer de gelegenheid een eigen oordeel te vellen over de figuur van Epicurus en zijn filosofie aan de hand van drie leerbrieven – Brief aan Herodotus, Brief aan Pythocles en Brief aan Menoeceus – en twee verzamelingen van maximen of leerstellingen. Dit zijn overigens de enige teksten van Epicurus die min of meer intact zijn overgeleverd.
De brief aan Menoeceus, een van de talrijke discipelen van Epicurus, geeft een duidelijk inzicht in zijn ethiek: het streven naar een gelukkig leven, een leven van genot, zonder pijn. Dit houdt niet in dat alle vormen van genot in onbeperkte mate moeten nagejaagd worden. Onbeperkt genot zoeken kan ook nadelen met zich mee brengen. Een noodzakelijke afweging van voor- en nadelen dringt zich op van geval tot geval, wat Epicurus de “hedonistische calculus” noemt
De auteur benadrukt dat de omschrijving van de Epicurische ethiek, als een leer die braspartijen en seksuele uitspattingen aanbeveelt, op een karikaturale vertekening berust, die zijn tegenstanders graag verspreid hebben en die nog steeds ingang vindt. Het is de verdienste van de auteur met deze misvatting definitief af te rekenen.
In de brief aan Herodotus (niet te verwarren met de geschiedschrijver Herodotus van Halicarnassus) wordt de natuurfilosofie van Epicurus uiteengezet en in de brief aan Pythocles worden zijn opvattingen over de kosmos en de meteorologische verschijnselen geschetst. Deze brieven aan zijn leerlingen illustreren zijn vooruitstrevend wereldbeeld.
De auteur benadrukt dat de omschrijving van de Epicurische ethiek, als een leer die braspartijen en seksuele uitspattingen aanbeveelt, op een karikaturale vertekening berust, die zijn tegenstanders graag verspreid hebben en die nog steeds ingang vindt. Het is de verdienste van de auteur met deze misvatting definitief af te rekenen.
In de brief aan Herodotus (niet te verwarren met de geschiedschrijver Herodotus van Halicarnassus) wordt de natuurfilosofie van Epicurus uiteengezet en in de brief aan Pythocles worden zijn opvattingen over de kosmos en de meteorologische verschijnselen geschetst. Deze brieven aan zijn leerlingen illustreren zijn vooruitstrevend wereldbeeld.
Er kan geen sprake zijn van enige vorm van goddelijke interventie in de kosmos. Niet dat het bestaan van goden ontkend wordt, maar er wordt hen geen actieve rol toebedeeld. De bewegingen van de hemellichamen en alles wat daarmee gepaard gaat, worden niet geleid door een bovennatuurlijke macht. Deze visie was niet vanzelfsprekend voor de oude Grieken, die voor alles en nog wat goden hadden, voorgesteld als wezens van vlees en bloed, met menselijke gaven en gebreken.
Ook het bestaan van de ziel wordt gerelativeerd. Epicurus ontkent het bestaan ervan niet, maar de ziel kan enkel waarnemen en voelen in combinatie met het lichaam. Als het lichaam verdwijnt of niet meer functioneert is er geen ervaring meer en houdt de ziel ook op te bestaan. De ziel is net als het lichaam vergankelijk. We hoeven dus niet bang te zijn voor een leven na de dood. In de 21ste eeuw is nog niet iedereen daarvan overtuigd…
Ook het bestaan van de ziel wordt gerelativeerd. Epicurus ontkent het bestaan ervan niet, maar de ziel kan enkel waarnemen en voelen in combinatie met het lichaam. Als het lichaam verdwijnt of niet meer functioneert is er geen ervaring meer en houdt de ziel ook op te bestaan. De ziel is net als het lichaam vergankelijk. We hoeven dus niet bang te zijn voor een leven na de dood. In de 21ste eeuw is nog niet iedereen daarvan overtuigd…
De auteur is erin geslaagd het denken van deze vooruitstrevende wijsgeer onder de aandacht te brengen en eens en voorgoed af te rekenen met tal van misvattingen. Er wordt een grondig beeld gegeven van de fysica en de ethiek van Epicurus.
Ignace Claessens
Beweren dat de lectuur van de brieven licht en gemakkelijk is, zou de waarheid geweld aandoen. Van de niet academisch geschoolde filosoof wordt hier wel degelijk een inspanning gevraagd. De duiding van de auteur, die uitmunt in helderheid, is daarbij absoluut noodzakelijk en helpt de lezer de soms taaie onderdelen in de brieven te begrijpen en te verwerken.
Het besproken werk is het vijfde deel in de serie Filosofie & Retorica van de Historische Uitgeverij Groningen. Deze reeks bevat sleutelteksten uit de geschiedenis van de retorica en de filosofie met bijdragen ondermeer over Demetrius, Quintilianus, Dante, Spinoza, Tacitus, Descartes, Seneca,…
Een aanrader voor wie zich wil verdiepen in de basis van de westerse filosofie.
Meer van Ignace Claessens
Het besproken werk is het vijfde deel in de serie Filosofie & Retorica van de Historische Uitgeverij Groningen. Deze reeks bevat sleutelteksten uit de geschiedenis van de retorica en de filosofie met bijdragen ondermeer over Demetrius, Quintilianus, Dante, Spinoza, Tacitus, Descartes, Seneca,…
Een aanrader voor wie zich wil verdiepen in de basis van de westerse filosofie.
