15 februari 2021
Brave New Human. Reflections on the invisible
Brave New World is een jaarlijkse conferentie in het Nederlandse Leiden voor mensen die willen weten wat de toekomst in petto heeft. Ingenieurs, schrijvers, kunstenaars, filosofen, proffen, wetenschappers, en in nog andere dingen uitmuntende bollebozen praatten op maandag en dinsdag 9 en 10 november 2020 online over welke ethische en maatschappelijke impact nieuwe technologieën op het menselijk leven kunnen hebben, nog voordat ze op de samenleving worden losgelaten.
Ik zie het zo voor me. Een hoogbegaafde m/v/x ligt op een bed in de spotlights, met de handen onder het hoofd, naar een afschilferend plafond te staren. Wat een topper is-ie tot op vandaag toch geweest, want alles moest wijken ter eer en glorie van de wetenschap. Misschien dat hij/zij/het zich stierlijk verveelt, en na een paar uur denkt: dit nóóit meer. Bij iemand anders thuis staat er een picknicktafel en liggen er wat Teenage Mutant Ninja Turtles-strips op de bank. Misschien trekt men ergens alsnog een koelast open en komt er een nieuwsoortig, want lichtgevend bier op tafel. Weer een ander stopt vlugvlug een new-age-cd’tje in een gleuf. Iets om naar te luisteren tijdens het samen brainen over het wel en wee van transhumanisme, de praktische problemen van de theoretische sterrenkunde, de juridische aspecten als je een snelle wip wil maken met een sociale robot, het schrijven van sciencefiction op Mars en waarschijnlijk nog zoveel meer. Mogelijk zelfs over hoe wij onlangs plotseling en onvoorzien ingehaald werden door de beklijvende werkelijkheid van een wereldwijde pandemie.
De Engelstalige publicatie Brave New Human - Reflections on the Invisible is ontstaan uit een aan deze Brave New World conferentie voorafgaand initiatief. In het boek zijn drieëntwintig bijdragen gebundeld van wetenschappers, schrijvers, artiesten en journalisten over hun ideeën en strategieën voor de wereld na COVID-19.
Ik selecteerde vanuit mijn interesses als archeoloog en kunstwetenschapper twee essays (als bij toeval de hoofdstukken 1 en 2) en begon ze vervolgens te lezen. In het eerste hoofdstuk After the plague. An Archeologist’s View legt de Leidse archeoloog en historicus Jorrit Kelder uit dat pandemieën alleen die rijken omver kegelden die doorheen de jaren toch al serieus aan het kwakkelen waren, en dat waar het ook maar enigszins kon, de business as usual bleef. Dat rampen, crisis en pandemieën, van alle tijden zijn - en dat we daar best wat kunnen van leren. In het geval van Justinianus 'plaag, bijvoorbeeld, (…) ‘heeft de recente wetenschap het idee verworpen dat deze bijzonder langdurige pandemie enige significante wijdverbreide verandering in de Byzantijnse wereld veroorzaakte; noch in de samenleving, noch in religieus of zelfs economisch opzicht. Er zijn in sommige gebieden archeologische aanwijzingen voor bevolkingskrimp, hoewel het onduidelijk is of dit te maken heeft met mensen die daadwerkelijk aan de pest sterven of dat we in plaats daarvan te maken hebben met mensen die weggaan van de pest’ (p. 21).
Dit brengt me bij, wat volgens Kelder het allerbelangrijkste aspect is van epidemieën, en zelfs van ziekten in het algemeen: (…) ‘hun neiging om de zwakken te doden - zowel op micro- (menselijk) als macro- (staats) niveau. Noch Justinianus’ plaag, noch de Zwarte Dood resulteerde in de vernietiging van voorheen stabiele staten of de ineenstorting van een functionerende regering. Byzantium overleefde de plaag goed genoeg (het viel uiteindelijk in 1453 voor de Ottomanen, zo'n 6 eeuwen later), en hoewel er zeker grote sociaaleconomische veranderingen waren in het middeleeuwse Europa in de jaren na de Zwarte Dood, waren veel van deze veranderingen al lang in de maak - de pest versnelde de zaken alleen maar. De zwakke rijken vielen uiteen, de sterke pasten zich aan’ (p. 22).
Het tweede hoofdstuk over Art and the Risk of Life (van Robert Zwijenberg, de Leidse hoogleraar Art and Science Interactions) vond ik bijlange niet zo krachtig als het eerste. De auteur heeft naar mijn aanvoelen de covid-cris in de eerste plaats aangegrepen om nog maar eens één van zijn stokpaardjes te bestijgen. Stellen dat kunst (…) ‘al te vaak gebruikt wordt als een vorm van escapisme, om te ontsnappen aan de onzekere realiteit, maar dat dit zorgt voor een relatief passieve beleving van het werk’ (p. 35), is een bewering die helemaal in zijn straatje van jaren past. Een inzicht waar hij zomaar tegenaan lijkt gelopen zonder er echt inspanning voor hoeven te doen. Een ‘actievere’ kunstbeleving promoten; eentje waarbij we volmondig open staan voor - soms pijnlijke - nieuwe ontdekkingen en ervaringen (p. 37), is niet echt vernieuwend te noemen. Toch?
Auteurs die hun betoog larderen met regelrechte banaliteiten als (…) ‘tevens ben ik van mening dat het belang van kunst onderschat wordt’, mag en kan je vandaag niet langer aanduiden als toekomstvoorspellers. Laat staan als zieners. Eerder als een spekkie naar mijn bekkie schrijvers, zeg maar. Dat herkauwen van dooddoeners, die we sinds jaar en dag overal om ons heen horen, maakt hem tot een regelrechte tegenpool van de archeoloog uit het eerste hoofdstuk, die het niet na laat om zijn schrijnende betoog met echt vernieuwende inzichten te larderen.
Om volop te genieten van dit soort geschiedkundige verhalen moet je wel een levendige interesse en de nodige dosis intellect met je meesleuren. Als je liever wat opgeblazen alinea’s leest over hoe alles alleen vandaag de dag naar de klote gaat, dan moet je dit diepgravend archeologisch hoogstandje gewoon niet gaan lezen. Dit zijn breed uitgezette delvingen, maar dan wel voor enigszins gevorderde liefhebbers. Zoals zowat alles in deze Brave New World. Een boek dat bol staat van sciencefiction-verhalen waarin de wereld totaal zogenaamd helemaal is omgegooid. Zo doet de Utrechtse filosoof Nolen Gertz in het hoofdstuk Disease and dualism bijdehandse observaties over hoe het coronavirus het dualisme tussen lichaam en geest illustreert. Je had plots geestwerkers ‘die kan je herkennen aan hun gezeur dat alle dagen hetzelfde zijn’ en lichaamswerkers ‘die je dan weer herkent aan hun jeremiades om betere bescherming’. En voormalig Nederlands europarlementslid Marietje Schaake (D66) beklemtoont in haar bijdrage Living the screenlife hoe corona ervoor zorgde dat de grote tech-bedrijven nog meer macht over onze levens kregen. Hoewel de Covid-19-crisis nog lang niet voorbij is, stelt ze dat (…) ‘deze crisis aan het licht heeft gebracht dat de behoefte aan privacy, veiligheid en antitrustbescherming zoveel groter is, nu de technologiegiganten nog meer verankerd zijn in onze levens, samenlevingen en economieën (p. 76-77).
Objectief beoordelen is moeilijk, maar voor alle duidelijkheid is deze bundel zonder twijfel een afknapper voor al wie zich ooit meende te herkennen in pakweg de kosmopolitisch - idealistische essaybundel Brave New World Revisited (1959) van de toen al wat oudere Aldous Huxley.
Voor wie alsnog buiten de in deze Brave New Human voorgehouden toekomstbeelden wil stappen, en meer wil weten over zeker zo straffe toenmalige benaderingen en visionaire zienswijzen, dan is Huxleys boek, dat draait over overbevolking, bureaucratisering, massa-propaganda en hersenspoeling verplicht leesvoer. Want de vergelijking van zijn eigen schrikbeeld van de toekomst, Brave New World, met dat van Orwell's 1984, loopt er als een rode draad doorheen. Een belangrijk boek in die jaren, op dat moment.
Voor wie alsnog buiten de in deze Brave New Human voorgehouden toekomstbeelden wil stappen, en meer wil weten over zeker zo straffe toenmalige benaderingen en visionaire zienswijzen, dan is Huxleys boek, dat draait over overbevolking, bureaucratisering, massa-propaganda en hersenspoeling verplicht leesvoer. Want de vergelijking van zijn eigen schrikbeeld van de toekomst, Brave New World, met dat van Orwell's 1984, loopt er als een rode draad doorheen. Een belangrijk boek in die jaren, op dat moment.
Mijns inziens zoveel belangrijker dan deze bundel nieuwbakken ‘reflections on the invisible’. Een boek dat ogenschijnlijk is samengesteld voor en door mensen die graag spelen met mogelijkheden, maar vooral voor en door mensen die corona-moe zijn en helemaal niets meer willen horen over algehele pijnklachten, vergeten risicogroepen en alarmerende statistieken.
Because our minds are sealed books,
only occasionally opened to the outside world
(Aldous Huxley).
Meer van Benny Madalijns
Because our minds are sealed books,
only occasionally opened to the outside world
(Aldous Huxley).
