We hebben er zonet een weekje duiken opzitten voor de kust van het noordelijker gelegen Yanbu en dat is heel uitzonderlijk. In tegenstelling tot Egypte aan de overkant van de Rode Zee is een duikreis in Saoedi-Arabië heel ongewoon en bijna onmogelijk. Als reiziger kom je er enkel op heel speciale uitnodiging en dan ben je erg voorzichtig als je bij de visumaanvraag het vakje “religie” invult. De formaliteiten bij aankomst in de luchthaven voor de ongelovigen zijn draconisch. (In Jeddah is er een aparte luchthaven voor de bedevaarders naar het op 70 km verder gelegen Mekka!)

Heb je dagenlang en intens gedoken, dan moet je omwille van de decompressie een etmaal wachten om te vliegen. Die wachttijd brengen we door in een eenvoudig en net hotel waar het zwembad - onzichtbaar vanop de balkons - door mannen en vrouwen enkel gescheiden gebruikt mag worden. Het tweetal dames in ons gezelschap krijgt bij aankomst aan de receptie een alles verhullende zwarte abaya (een soort gewaad om snel aan te trekken, eventueel overheen andere kledij) te leen. We plannen een excursie naar de oude binnenstad en daar moet je vooral op je hoede zijn voor de religieuze politie.

Het wordt een dag van verwondering, ‘ongeloof’, afschuw, ja zelfs medelijden. Deze strenggelovige mannenmaatschappij ligt ons helemaal niet. Vind je al eens een vrouw onbegeleid door haar ‘voogd’ op straat, dan is ze totaal onherkenbaar, mensenschuw, in het gezelschap van een druipneuspeuter en overwint ze haar schaamte door aan ons Westerlingen een aalmoes te vragen. Bedelaars in het stinkend olierijke Saoedi-Arabië? Jawel, het betreft meestal een Afrikaanse gastarbeidster/slavin die het helemaal niet breed heeft en die van haar Arabische geloofsbroeders of zusters weinig heil moet verwachten. Ik voel het maagzuur opkomen… en dat heeft niks te maken met de eentonige halal kost aan boord.

Ik vind zonet in mijn postbus het werkje Hakken in het zand van arabiste, antropologe en Saoedi-Arabië deskundige Annemarie van Geel. Zal ik het voor het Humanistisch Verbond gewoontjes recenseren of laat ik naast mijn eigen visie ook de herinneringen aan 2009 meespelen? Juist omwille van die duikreis in 2009 onthoud ik vooral het hoofdstuk over sport (stappen van de duivel!). Als kunstliefhebber lees ik ook de getuigenis van kunstenares Manal Al Dowayan. Deze gerenommeerde fotografe krijgt plots verbod om in haar serie ‘I am…’, de foto ‘I am… a Scuba Diver’ tentoon te stellen. Het duikpak is te nauw aansluitend! Ik worstel met dit hoofdstuk juist omdat vrijheid van mening en expressie ook mij nauw aan het hart ligt. Ik heb er dan bijna de helft van het boek opzitten en ik rolde van de ene verbazing in de andere bij de vele aangrijpende getuigenissen en feiten die Annemarie van Geel heeft verzameld vanuit een bevoorrechte positie of … juist niet!? Ze is een vrouw!

Jawel, de schrijfster spreekt moeiteloos Arabisch, heeft jaren ervaring in de regio, doceert antropologie, religiewetenschappen, Midden-Oosten problematiek, peace & conflict studies en steunt kwalitatieve methoden voor onderzoek. Niet de eerste de beste dus en zeker een ervaringsdeskundige over de rol van de vrouw in een land gecontroleerd door een ondoorzichtig corrupt koningshuis, een oerconservatieve geestelijkheid en vooral een religieuze politie waarmee je beter niet in conflict komt. Vroomheid, kuisheid, schaamte, deemoed en godvruchtigheid alom tenzij … je als mondige vrouw in de gevangenis terechtkomt.

Ze ondervindt ook onverwachte tegenstellingen onder de vrouwen die ze probeert te doorgronden. Hoe zien deze zélf de rol van de alomtegenwoordige voogd? Waar plaatsen ze de religie in hun activisme? ‘Op het bureau in Nadia’s spreekkamer ligt haar artsenpas, Met foto. Haar gezicht heeft ze met een sticker afgeplakt. Nadia werkt als oogarts in dit ziekenhuis, maar ze is ook een islamitische predikster!’ Die artsenpas en gemengd werken op de werkvloer! Duidelijk een probleem, zelfs voor een activiste. Want ook het mengen in ziekenhuizen kan trieste consequenties hebben. Zo heeft Saoedi-Arabië een hoog percentage aan borstkankerdoden. Vrouwen wachten te lang met een doktersbezoek omdat ze hun borsten niet door een mannelijke arts willen laten onderzoeken. Hun voogd (vader, echtgenoot, broer of … zoon) laat het niet toe.

Allemaal kommer en kwel in dit boek? Annemarie vraagt aan Shuruq op weg naar haar huis waar ze eigenlijk precies woont. Ze zegt: ’In mijn dromen’.
Dat wordt meteen duidelijk als eenmaal thuis en dus veilig voor de blikken van vreemde mannen en/of de religieuze politie haar abaya uitgaat en een prachtige diepblauwe jurk tevoorschijn komt. Onder die jurk draagt ze ondeugende knalrode hoge hakken die ook Annemarie op straat niet zijn ontgaan. Ik herinner me in 2009 ongeveer dezelfde situatie toen wij net voor de receptie en duidelijk zichtbaar vanop straat een zwaar opgemaakte jonge dame, in een peperdure abaya en heel los gedrapeerde sluier aantroffen. Ze zat daar dromerig en in afwachting van ‘iemand’ duidelijk opzichtig uitdagend mooi te wezen.

In het hoofdstuk ‘Een filmpje pakken’ gaat het vooral over de vrouwelijke inbreng en aanwezigheid in de filmindustrie. Een lichtpuntje misschien? In films als ‘Wadjda’ en ‘Barakah Meets Barakah’ zijn vrouwen regisseur of hebben ze de hoofdrol. Ze snijden meteen ook belangrijke thema’s aan betreffende de positie van de vrouw. Deze twee films waren een daverend succes in het Westen en meteen ook de Saoedische inzending voor de Oscars, in 2013 en 2017. Zijn die films ook bereikbaar voor de bewoners van dit land en in het bijzonder voor de vrouwen, dat is nog de vraag. Regisseur Mahmoud Sabbagh van Barakah Meets Barakah: ‘Ik wil het gevecht aangaan om mijn films in het openbaar te tonen in Saoedi-Arabië. Daar gáát tenslotte deze hele film over. Het liefst in een bioscoop.’

Kunst en cultuur; niet zo evident voor vrouwen en zoals fotografe Manal Al Dowayan verklaarde: ‘Op mijn eerste tentoonstelling mocht ik niet eens in de galerie zijn bij mijn kunst, terwijl de mannen er waren om mijn werk te bekijken’.

Dit boek was voor mij een nachtmerrie van ongelijkheid, onderdrukking en wreedheid vooral tegenover de vrouw en eigenlijk ook tegenover iedereen die zich tegen de gevestigde orde verzet. Gescheiden werken op de werkvloer, ongelijkheid in het erfenis- en huwelijksrecht, voortdurende vernederingen door alweer die religieuze politie, middeleeuwse strafmaten,… maar ook de valse schijn die de machthebbers en dus ook het koningshuis ophouden dat het allemaal veel beter wordt. Het ontwikkelplan Vision 2030 van kroonprins MBS (Mohammed bin Salman) is een lege doos en louter instrumenteel. De repressie blijft en enkel het imago naar het buitenland moet opgeschroefd nu de olieprijs is gekelderd en investeringen dringend nodig zijn.

Er is dus nog meer dan voorheen een klopjacht op voorvechters van de mensenrechtenbeweging. Heel veel prominenten zitten vast, met lange gevangenisstraffen, torenhoge boetes en reisverboden na hun uiteindelijke vrijlating. Hun families worden bedreigd en sommigen verdwijnen voor altijd. De moord op Jamal Khashoggi in Istanboel is slechts eventjes een nieuwsitem in het Westen. Gaan vrouwen de gevangenis in, dan zijn martelingen en verkrachtingen niet ongewoon. Blijkbaar houden daar dan plots wel alle wetten en regeltjes van goed fatsoen, kuisheid, familieschande en religieuze voorschriften op.

Annemarie van Geel besluit met vijf strategieën waarmee vrouwen in Saoedi-Arabië hervorming kunnen bewerkstelligen: 1. Handig en slim beroep doen op de sharia of de islamitische geschiedenis. 2. Vertrouwen op de uitvoering van koninklijke decreten, of zich daarop beroepen. 3. Zich soms wel maar ook soms niet wenden tot buitenlandse steun. 4. De directe confrontatie aangaan. 5. Ten slotte een indirecte confrontatie en zo stap voor stap de zaadjes van verandering planten. 

Zal het met Vision in 2030 echt zoveel beter worden? Eerlijk, ik vrees ervoor, en met of zonder uitnodiging, ik blijf er voorlopig een poosje ver vandaan