Bij het begin van deze eeuw waren we er rotsvast van overtuigd dat we het met onze westerse waarden ”die hun oorsprong vonden in de idealen van de Verlichting, van de rechten van de mens, van vrijheid, gelijkheid en broederschap - ook internationale broederschap” ontegensprekelijk bij het rechte eind hadden en dat de andere volkeren van Europa en de wereld weldra deze visie zouden bijspringen. Daar kwam nog bij dat de welvaart met grote schreden toenam, iedereen had het beter, alles werd beter, zelfs in ontwikkelingslanden. Met de val de Berlijnse muur en het communisme, moesten we - tegen onze zin - toegeven en zelfs beginnen geloven dat Reagan, Thatcher en de neoliberalen, misschien gelijk hadden met hun deregularisering, zelfzuchtig individualisme, knagende ontmanteling van ons sociaal systeem en verder toenemende privatisering van staatseigendom - niettegenstaande het groeiend vermoeden dat de daaraan gekoppelde overproductie, overconsumptie en inzet van fossiele brandstoffen de oorzaken waren van een dreigende klimaatverandering.

“Onze” manier van superieur denken zou dus even “waar” zijn voor de Oost-Europese landen die tot de EEG toetraden (en zeker voor bijvoorbeeld Griekenland, dat we nog iets beter kenden omdat we daar al eens met vakantie geweest waren). We startten het nieuwe millennium dus met een grote dosis (zelf)vertrouwen. Al snel zou blijken dat het idee van een land of een volk te zijn veel stérker was dan we dachten, en dat we elkaar binnen Europa helemaal niet kenden. (wat weten wij ,bijvoorbeeld, over Polen?; wat Mak vertelt over dit land doet je grondig van opinie veranderen)

Twintig jaar later, schrijft Mak, is het “geen vrolijk verhaal” geworden maar een “periode van snelle en diepgaande veranderingen, waarin onze geordende Europese wereld van vrede en eerlijke welvaart opnieuw lijkt te kantelen”.

De eeuw begon in 2001 meteen met een gebeurtenis van jewelste: 9/11 veranderde grondig het beeld van de wereld zoals we die kenden. Met de ineenstorting van de Twin Towers stortte ook de rotsvaste overtuiging van de VS in elkaar dat zij in elk geval buiten schot bleven, wat zij ook dachten te mogen doen zo’n beetje overal in de wereld. Hier, in Europa, beseften we ook plots dat terrorisme echt wel serieuze proporties kon aannemen, en ineens wisten we dat de islam niet zomaar een achterlijke godsdienst die op uitsterven stond, was. Je kon ineens wél een koran kopen in de winkel waar dat tot dan toe een schier onmogelijke onderneming was.

Een ander kantelmoment was de bankencrisis van 2008. Die maakte een eind aan het geloof in een neoliberaal stelsel waarbij de economie onfeilbaar door de onzichtbare hand van de markten geleid werd. De schuldenlast over de hele wereld steeg van 80 biljoen in 2002 naar bijna 200 biljoen in 2011… De belastingbetaler moest de banken redden, want die waren “too big to fail”… Waarna diezelfde belastingbetaler nog een tweede keer moest betalen omdat er volgens de Europese machtshouders bespaard diende te worden op vanalles en nog wat. Vooral de publieke sector moest inkrimpen.

We werden bovendien geconfronteerd met een heroplevend antisemitisme, met Putins annexatie van de Krim, met een terugkeer van het populisme dat het nationaal gevoel gebruikt om alle anderen uit te sluiten. En met het “America first” van het onvoorspelbare verschijnsel Trump (“de meest roekeloze president ooit”), met een eerste Eurocrisis omdat blijkt dat Griekenland haar staatsschuld niet meer kan aflossen: En ook met de klimaat– en energiecrisis, de vluchtelingencrisis, de radicale islam, de gebeurtenissen in de Oekraïne en met nog tal van andere populistische of dictatoriale politici zoals Erdogan en Putin. Vanop de afstand die we er op dit ogenblik kunnen van nemen, is dit inderdaad een bijzonder indrukwekkende lijst.

Geert Mak gaat dus nόg maar eens Europa doorkruisen en laat alle knelpunten aan bod komen. Hij doet dat grondig, op een persoonlijke, duidelijke en volledige manier, onderhoudend en met die voor een geschiedschrijver gelukkige gave een verhalenverteller te zijn, (zelfs) als het om een echt verhaal gaat. Hij kan op enkele bladzijden feiten, gebeurtenissen en personages vastleggen of blootleggen en je kennis zowél aanvullen als rechtzetten. Hij vult aan wat je niet meer weet en wat je nooit geweten hebt. Maar nog belangrijker: hij zet de zaken recht. Bijvoorbeeld: Angela Merkels “Wir schaffen das” blijkt helemaal geen oproep om met open armen nog meer vluchtelingen te ontvangen, maar een poging om de Duitsers gerust te stellen voor een proces dat bezig was en – mede dank zij Orbàn, toch wel zeer grote proporties dreigde aan te nemen. Zo ook het Griekse debacle, Varoufakis, de Troïka, de uitverkoop van Griekenland. Dit stuk leest als een thriller, is volledig en toch meticuleus objectief.

Over Trump leer je dingen die je vol ongeloof doen stilstaan staan bij de mogelijkheid dat zo iemand écht president van de VS kon worden. Het beeld dat we van Putin hebben, wordt stevig bijgesteld en op zekere punten totaal gewijzigd. De “waarheid” die er geen was, wordt bijgesteld, veranderd, gefocust. De leugen wordt aan de kaak gesteld. Wat “fake” is, wordt ont-faked.

Want niet alleen hadden we niet de moeite genomen om ons te interesseren in wat er in “andere” Europese landen omging, veel van wat we er over opstaken, werd ons overvloedig toegespeeld door weinig betrouwbare bronnen. Waar we vroeger, om ons te informeren, terecht konden bij betrouwbare bronnen werd dat beetje bij beetje moeilijker. Toen bleek dat president “Tricky Dick” probeerde de waarheid te verdoezelen omtrent Watergate, moest hij nog aftreden. Langzaam werd deze zekerheid uitgehold: in het Verenigd Koninkrijk is er een eerste minister die onverholen leugens vertelt over “massavernietigingswapens” en zijn land in een oorlog stort. Hij moet daarvoor niet eens aftreden. In Italië verschijnt een eerste populist “new style”, Berlusconi, die gelijk wàt kan doen en beweren en toch verkiezingen wint - net zoals acteur, komiek en “hofnar” Beppe Grillo.

In Groot-Brittannië stapt reporter Boris Johnson in de politiek “met zijn rugzakjes, zijn grappen en zijn wapperende haardos” die zijn collega-reporters de raad geeft: ”Laat feiten een goed verhaal nooit in de weg staan”: En die beweert dat in Europa de bananenpolitie “moest controleren of het fruit de juiste kromming had”. Doodskisten moesten voldoen aan Europese normen, vissers zouden haarnetjes moeten dragen en condooms mochten maar één Euromaat hebben: “one size fits all.” Johnson lacht in zijn vuistje met de commotie die hij veroorzaakt… Grappig misschien, maar zo ontstond in Engeland het idee dat alles “uit Brussel” complete waanzin was! Voeg daarbij de liegende tabloids en de politici die alles wat niet in de smaak valt van hun kiezers, wijten aan Brussels. Eerste minister Cameron beseft dit. Om de verkiezingen te winnen, belooft hij een referendum dat zal beslissen over het al dan niet bij Europa blijven (de “Brexit”). Volgt een nog nooit eerder geziene manipulatie van kiezers via internet. “Wat daar gebeurt, past niet bij een serieus land”, meent Mak. De “nuchtere” Britten kiezen voor uittreden uit de Europese Unie.

De verkiezing van Trump was de spreekwoordelijke kers op de taart. Een béter voorbeeld van wat een populist vermag, is onindenkbaar. In directe communicatie met zijn kiezers via de sociale media, met grof en brutaal, primitief taalgebruik - en alles wat hem niet aanstaat is “fake news” behalve zijn eigen leugens die hij massaal de wereld instuurt. Alles zou in het teken staan van “America great again” en “America first”.

Dit boek is kortom op dit ogenblik méér dan ooit nodig, want de traditionele bronnen van eerlijk nieuws hebben nog onvoldoende weerwerk geleverd tegen deze stroom van ”fake news” en leugens die verzonden worden via sociale media en op het internet. De leugen verstoort niet enkel de waarheid: ze verdringt deze ook. Zonder eerlijke kennis van de feiten kan een democratie niet bestaan.

Ik kijk naar de komende tv-reeks van ‘Grote Verwachtingen’, ze zal misschien diégenen bereiken die het boek niet lezen.