1 september 2022
Welbevinden
Daarom gaat het tegenwoordig alleen nog. Dat is althans wat ik hoor, en het wordt geformuleerd als een verwijt. En dan? Mensen willen zich goed voelen, van kindsbeen af. Wat is daarmee verkeerd? Is dat niet waarom het draait in het leven: pijn vermijden en geluk en genot zoeken? En is de hele economie niet daarop gebaseerd, namelijk mensen helpen om zich te behoeden voor gevaar en ongemak, en bij het vinden van wat geluk en genot verschaft? Waarom dan dat verwijt, als zou het streven naar geluk en het vermijden van pijnen en smarten niet gepast zijn?
In onze tijd was het anders, klinkt het dan. Op school ging het er streng aan toe, je werd gedwongen om te studeren, en als je resultaten niet goed waren, werd je beschimpt en gestraft. Als we aan het werk gingen, was het niet anders: lange dagen, weinig vakantie, en er werd veel van ons gevraagd. We hadden nauwelijks tijd om te recupereren.
Is het nu dan zo helemaal anders? Moet je op school echt geen inspanningen meer leveren? Ligt de lat zo laag? Mag er niets meer gevraagd worden van de leerlingen? Ik weet het niet echt, ik heb bijna geen contact meer met de jeugd en de scholen. Maar wat ik ervan hoor, stemt tot nadenken.
Misschien is het nu wel gemakkelijker om te genieten van het leven, dankzij de welvaart. Er is meer speelgoed, groot en klein, tot trampolines en springkastelen, en vooral ook de digitale elektronica, smartphones, tablets, laptops voor muziek, de sociale en andere media, en games. En er is voedsel en drank in overvloed, een gelegenheden om die te consumeren. Kleding, vervoersmiddelen, reizen, pretparken, vakanties, het is allemaal heel beschikbaar, en de verleidingen zijn groot.
Je moet alleen geld hebben. Maar ook dat is geen echt probleem. Als kind krijg je het van je ouders en grootouders. Later ga je ervoor werken, studentenjobs, ook tijdens het jaar, en tijdens de vakanties. Daarna echte jobs, vaak met zijn tweeën. En zo kunnen we allemaal een leven leiden dat onze (voor)ouders niet voor mogelijk hielden. Geld maakt dat alles mogelijk.
We moeten er nog wel voor werken, maar de nadruk ligt meer en meer op het niet-werken: we werken minder uren per dag, minder dagen per jaar. We werken deeltijds, of met lange onderbrekingen, vaak met behoud van wedde, of toch gedeeltelijk. Wij zijn meer en met meer ziek, werkonbekwaam, tijdelijk of langdurig werkloos, in opleiding of heroriëntering. En niet te vergeten: we studeren veel langer, zij het met wisselend resultaat. En nog: tot voor kort gingen we veel vroeger met pensioen. Werken doen we om te kunnen genieten, terwijl vroeger het werken onze volledige aandacht en energie opslorpte, en er amper tijd was om actief te genieten van het leven.
Vroeger had je ook nog de godsdienst, die ons op onze plichten van staat wees, en braaf en onderdanig hield, en werkzaam: de ledigheid was het oorkussen van de duivel. De Kerk was een van de pijlers van het gezag, naast het burgerlijke gezag, en het gezag van de ouders en van de leraars, en van de werkgevers, en de politie … In het midden van de jaren 1960 is al dat gezag zeer snel afgebrokkeld. Kinderen 'luisterden' niet meer, volwassenen lieten zich niet meer doen. Alle dwang was uit den boze.
Door dat alles is er een mentaliteitsverandering gekomen. Niets moet, alles mag. Het welbevinden komt nu op de eerste plaats, het werken, de inspanning op de tweede, het is nu een min of meer noodzakelijk kwaad. En het liefst van al zouden we alleen nog genieten, en helemaal niet meer werken. Genieten zonder er inspanningen voor te doen. Druggebruik is daarvan een goed voorbeeld. Voor weinig geld ben je high, of in een dronken roes. Waarom zou je dan nog inspanningen leveren? Of je inspannen voor iets anders dan je volgende high of roes?
Iemand zal dat nog moeten doen. En gelukkig zijn er nog mensen die inspanningen willen leveren. Ik denk bijvoorbeeld aan topgymnasten en -atleten: als die niet elke dag hard werken, dan komen ze er niet, of blijven ze niet aan de top. Om evidente redenen gaat het daarbij echter over relatief korte carrières, waarna men in het beste geval op de gouden lauweren kan rusten.
Ook op de werkvloer moeten er mensen zijn om de productie draaiend te houden, en nieuwe zaken te ontdekken en uit te werken. Maar de technologie maakt ook dat veel, heel veel gemakkelijker. Mijn Vader zaliger was 'comptable', boekhouder, zeg maar, op een klein bedrijf. Hij rekende alles uit het hoofd uit en schreef alles met zijn vulpen op papier. Nu verloopt alles vrijwel automatisch. Computers hebben de hele economie veranderd. Apparaten en programma's worden massaal en goedkoop geproduceerd en gereproduceerd. Je hoeft geen genie te zijn om met de computer te werken, of om ingewikkelde machines te beheren. Het aantal mensen dat echt bekwaam moet zijn, wordt steeds kleiner. Doordat mensen meer samenwerken, vooral internationaal, moet niemand nog alles weten, en is de vooruitgang groter en sneller. Ambachtslui zijn een bedreigde soort. Handenarbeid wordt zeldzaam, de machine en robotica nemen het over.
Ik vermoed dat dit alles wel gevolgen moet hebben voor het onderwijs. Vroeger moesten zoveel mogelijk mensen zo hoog en zo breed mogelijk opgeleid en gevormd worden, om de welvaart mogelijk te maken, en kon men de laagopgeleiden inzetten voor uitvoerende taken. Nu heeft men alleen een klein aantal zeer hoog opgeleiden nodig, en bijna geen laagopgeleiden. Leerlingen weten al vrij snel of ze tot de ene groep zullen behoren, of tot de andere. Ze zijn niet meer bereid om te leren omdat ze ertoe gedwongen worden, en de meesten hebben bijna geen enkele motivering om het uit zichzelf te doen. Alles wat we vroeger op school moesten (van buiten) leren, is nu zonder enige inspanning te vinden op het internet, of totaal nutteloos geworden. Waarom dan nog moeite doen? Waarom Frans of Duits leren, als je het nooit gaat gebruiken? Aardrijkskunde, geschiedenis, wiskunde, scheikunde, fysica, noem maar op. Om nog te zwijgen van Latijn of Grieks … Waarom nog leren (na)denken, als dat niet meer van ons verwacht wordt, en nog nergens voor nodig is?
En zo worden kinderen school-moe, ja, school-moedeloos. De leerplicht wordt herleid tot achttien of zelfs vijfentwintig jaar kinderopvang. De leerkrachten leggen zich daarbij neer, of worden wanhopig in hun gevecht tegen het onvermijdelijke.
In heel dat verhaal is er nergens sprake van cultuur. Ooit was cultuur het hoogste ideaal: een ruime algemene en gespecialiseerde kennis van literatuur, kunst, muziek, humane en positieve wetenschappen, zelfs van filosofie, en een even hoogstaande levenshouding was eertijds niet alleen noodzakelijk om hoog in aanzien te staan, en de hoogste functies in de maatschappij te ambiëren, maar was voor velen ook uiterst begerenswaardig. Dat lijkt nu wel voorgoed voorbij, of beperkt tot enkele zeer zeldzame uitzonderingen. Alle inspanningen om dat ideaal te veralgemenen, om van alle mensen beschaafde intellectuelen te maken, hebben blijkbaar nauwelijks resultaat gehad. Het algemene beschavingspeil is ongetwijfeld erop vooruitgegaan, maar het is blijven steken op het ideaal van het algemene welbevinden, en een opleidingsniveau dat voldoende is voor onze hypermoderne economie en onze massaconsumptie.
Ongetwijfeld zullen het onderwijs en de opvoeding zich op termijn nog veel meer aanpassen aan de gewijzigde omstandigheden, en zal de mentaliteit nog meer veranderen. Ik zal het niet meer meemaken, ik ben stilaan een levend fossiel, maar ik ben benieuwd wat mij, en de wereld om mij heen, in mijn laatste levensjaren nog te wachten staat.
Meer van Karel D'huyvetters