30 augustus 2022
De esthetisering van politiek: nazirock, tweets en haatmemes als gif en bindmiddel
In 1935 schreef de Duitse filosoof Walter Benjamin een prachtig essay getiteld 'Het kunstwerk in het tijdperk van mechanische reproductie'. Het bevat zijn analyse van het fascisme en hoe het de massa wist te bereiken met nieuwe reproductietechnieken als fotografie, drukpers, beeldkranten, geluidsversterking bij grote bijeenkomsten enzovoort. Die strategie zou eerder inspelen op het visuele, het emotionele, het populistische en het gedachteloze.
Benjamin merkt daarbij op dat de terechte klacht van de massa over de heersende ongelijkheid en de noodzakelijke herverdeling van eigendom en macht niet wordt beantwoord door het fascisme. Wat het fascisme wel doet, is de massa afleiden via angstpolitiek en rancune, terwijl de ongelijkheid gevrijwaard blijft. Het logische resultaat was volgens Benjamin dan ook de introductie van esthetiek in de politiek. Zijn eindoordeel was even helder als voorspellend: 'Alle pogingen om politiek esthetisch te maken, eindigen in één ding: oorlog'.
_Idioten met hakenkruisen
De wijze woorden van Benjamin zijn perfect toepasbaar op de hegemonische cultuurstrijd die nu volop woedt. Net als toen proberen extremistische bewegingen voet aan de grond te krijgen via 'culturele dragers' zoals beelden, tweets, memes, muziek en evenementen. Zo proberen ze hun gedachtegoed te laten overkomen als normaal of gangbaar.
Een van de meest 'geslaagde' voorbeelden van het laatste decennium is de normalisering van het concept omvolking, de verbeelding dat de ander ons bedreigt en zelfs naar het leven staat. Het gaat dus niet alleen over een nazimuziekfestival waar wat ophef over was, vlotjes gevolgd door een tweet over een zogenaamd kleurexperiment. Het gaat over een gestuurde poging om via verschillende (esthetische) kanalen een ideologie te verbeelden die haatdragend en ronduit gevaarlijk is. Niet alleen moeten we ons veel bewuster worden van die strijd om de beeldvorming, we moeten er ook de complexiteit van leren inzien. We gaan er vaak verkeerdelijk van uit dat het over afgebakende activiteiten gaat, of over groepjes van ontspoorde individuen die een beetje idioot lopen te leuren met hakenkruisen, SS-vlaggen en naziliederen.
De vraag is niet alleen of we zulke 'ontspoorde' groepen of evenementen moeten verbieden om de verdere normalisering van hun gedachtegoed te voorkomen, we moeten ons ook afvragen hoe die culturele verspreiding van het gif precies gebeurt. Extremisme is geen boompje met drie of vier wortels van het kwaad, die je gewoon kunt uittrekken. Extremisme is een wortelkluwen, het gedijt in de donkere ondergrond waar het ongebreideld groeit en vertakt.
Die vertakkingen zijn cruciaal om het netwerk, het bereik, de macht en de ideologie verder te verspreiden en mainstream te maken. Extremisme is zoals onkruid dat woekert als je er niet naar omkijkt en het ongehinderd laat vertakken. Een woekering die trouwens al jaren door de veiligheidsdiensten wordt aangekaart. Ik vergelijk het steevast met de metafoor van bamboe. Frontnacht, haatmemes en relletjes door een vakkundig geplaatste tweet zijn bamboestengels die plots uit de grond schieten. Als je geen bos van bamboestengels wilt, dan kun je ze maar beter snel uit de grond trekken, maar dan ontdek je dat de bamboestengels ondergronds vastzitten aan een kluwen van wortels. Daardoor zullen er voortdurend nieuwe stengels opschieten, soms op plaatsen waar je ze het minst verwacht.
_De nobele taak van Goebbels
Die cultuurstrijd is dus niet nieuw. Benjamin beschreef hem al in de jaren '30, en het is ook niet dat de nazi's of de fascisten hun strategie wegstaken. Ze voerden zelfs een openlijk beleid om visueel en cultureel de harten en geesten te winnen voor hun 'project'. Toen Joseph Goebbels werd aangesteld als minister van Propaganda en Volksvoorlichting, was hij duidelijk over het belang en de strategie van zijn ambt. In 1933 stelde hij: 'Er zijn twee manieren om een revolutie te ontketenen. De ene is om de vijand met machinegeweren te beschieten totdat hij je superioriteit erkent omdat je machinegeweren hebt. Dat is de makkelijkste manier. Maar je kunt ook de natie omvormen met een revolutie van de geesten en zo de vijand niet vernietigen, maar hem voor je winnen. Wij nationaalsocialisten zijn die tweede weg ingeslagen en zullen dat blijven doen. Het hele volk winnen voor de nieuwe staat zal onze nobelste taak zijn in dit ambt.'
De esthetisering van de politiek was daarmee ingezet.
We mogen dus niet naïef denken dat politiek bedrijven alleen een kwestie is van speeches geven, samenkomsten houden en verkiezingen organiseren. Sommigen zijn erg bedreven in het gebruik van (beeld)taal, symboliek en muziek om hun waarden en ideologische denkbeelden te vermarkten. Dat laatste woord is niet toevallig gekozen. Behalve de esthetisering van de politiek zijn ook de commercialisering, de identitaire branding en de segmentering van doelgroepen cruciale onderdelen van de strategie geworden.
_Sluipweg van de esthetisering
Het gaat immers al lang niet meer alleen over nazirockgroepjes met hun optredens en marsen, maar over een totaalaanbod van kanalen en producten die internationaal wervend en bindend werken. De identitaire heropleving vertaalt zich in symboolproducten zoals T-shirts, sokken, tattoos, kledingstijlen en zoveel meer. Behalve de bands zijn er ook ondernemers die de financiële onderbouw en fondsenwerving voor hun rekening nemen. En de nieuwste informatie- en communicatietechnologie wordt ingezet om een brede fanbasis uit te bouwen. Duizenden jongeren die voordien niet onmiddellijk politiek geëngageerd of geïnteresseerd waren, raken zo verstrikt in een wortelkluwen waar ze nog maar moeilijk uit raken. Ze vormen hun identiteit door 'het andere' te haten.
Het is dat complexe samenspel van politieke, culturele en sociale elementen dat we beter moeten leren begrijpen. We moeten aandacht hebben voor de al veel te diffuus geworden grenzen tussen radicaal rechts en extreemrechts, voor de sluipweg van de esthetisering van de politiek en de internationale en digitale wortelkluwens die worden aangemaakt. De geschiedenis herhaalt zich niet, maar ze rijmt. Benjamin had het over hoe 'kunst' wordt misbruikt in een tijdperk van mechanische reproductie. Vandaag hebben we het over hoe 'kunst' wordt misbruikt in een tijdperk van digitale reproductie. De boodschap is echter dezelfde: 'Alle pogingen om politiek te esthetiseren, eindigen in één ding: oorlog'.
(Dit artikel verscheen eerder in de krant De Standaard, 20 augustus 2022. Overgenomen met toestemming van de auteur.)
Meer van Christophe Busch