12 augustus 2022
Groeioptimisme is een zeer onbetrouwbaar kompas
Er is geen zinnig mens die wil bestrijden dat de mensheid, zeker op economisch gebied, heel sterke vooruitgang heeft geboekt. De laatste 30 jaar heeft die economische vooruitgang zich ook buiten de ‘ontwikkelde landen’ gemanifesteerd, vooral in Azië.
Er is eveneens onmiskenbaar vooruitgang geboekt op het gebied van 'mensenrechten', tot uitdrukking gebracht in individuele en collectieve veiligheid. In hun boek The Dawn of Everything maken Graeber en Wengrow evenwel brandhout van de stelling dat geweld en veiligheid aanzienlijk zouden verbeterd zijn. Respect voor fundamentele mensenrechten blijkt even ongelijkmatig verdeeld als economische vooruitgang. Beide lopen nogal eens parallel. Vandaag is enkel Noord-Amerika (met abstractie van Mexico) het enige continent waar niet op diverse plaatsen grof geweld en groteske schendingen van mensenrechten plaatsgrijpen, al zijn de 20.000 jaarlijkse 'doden met de kogel' in de USA ook niet mis. En we zijn net de 100 miljoen vluchtelingen gepasseerd, waarvan de helft kinderen. En dat zijn enkel de officieel geregistreerde ontheemden en vluchtelingen.
Het belangrijkste probleem met de rooskleurigheid van het discours van auteurs zoals Steven Pinker, Hans Rosling of Maarten Boudry is de nadruk op groei en (daardoor?) het veronachtzamen van de noodzaak welvaart ordentelijk te (her)verdelen. In deze visie komt er nooit een einde aan de vierde fase van de zogenaamde Rostowiaanse ontwikkeling, die van de 'drive to maturity', terwijl de hoogontwikkelde economieën eigenlijk al lang goed en wel in de vijfde fase van de 'mass consumption' zitten. Sommigen zouden zoals Jason Hickel zeggen: er al ver voorbij zijn.
Als het al de hele mensheid in overweging neemt, dan gaat het vooruitgangsdenken altijd uit van de huidige en toekomstige materiële consumptie van het welvarendste kwart van de wereldbevolking als einddoel voor iedereen. Studie na studie toont aan dat de aarde belangrijke grondstoffen daarvoor niet kan leveren en/of dat klimaat en milieu daardoor helemaal naar de Filistijnen gaan. Laten we de oogverblindende grafiekjesshow van Rosling maar een flinke slapshot toedienen met de klimaathockeystick. De Club van Rome stelde de vraag naar grenzen aan de groei 50 jaar geleden al (unhappy 50th birthday, people!) en suggereerde een mijns inziens nog steeds geldig antwoord. Dat ze sommige cijfers over potentiële voorraden toen goed fout hadden is, gezien de evoluties sindsdien, volstrekt irrelevant.
Het vooruitgangsdenken leunt op een ongebreidelde technologische ontwikkeling. Voor grondstoffen die zouden opgeraken, verzinnen we aanzienlijk duurzamere en grondstofzuinigere materialen. Broeikaseffecten, een reële existentiële bedreiging, lossen we op met BECCS (bioenergy with carbon capture and storage). Dankzij onder andere ggo's heeft landbouwproductie alleen nog oneindig als horizon. Stroom uit kernfusie maakt zelfs de zon overbodig. Neerslag en temperatuur 'optimaliseren' we met climate engineering.
Als het al de hele mensheid in overweging neemt, dan gaat het vooruitgangsdenken altijd uit van de huidige en toekomstige materiële consumptie van het welvarendste kwart van de wereldbevolking als einddoel voor iedereen. Studie na studie toont aan dat de aarde belangrijke grondstoffen daarvoor niet kan leveren en/of dat klimaat en milieu daardoor helemaal naar de Filistijnen gaan. Laten we de oogverblindende grafiekjesshow van Rosling maar een flinke slapshot toedienen met de klimaathockeystick. De Club van Rome stelde de vraag naar grenzen aan de groei 50 jaar geleden al (unhappy 50th birthday, people!) en suggereerde een mijns inziens nog steeds geldig antwoord. Dat ze sommige cijfers over potentiële voorraden toen goed fout hadden is, gezien de evoluties sindsdien, volstrekt irrelevant.
Het vooruitgangsdenken leunt op een ongebreidelde technologische ontwikkeling. Voor grondstoffen die zouden opgeraken, verzinnen we aanzienlijk duurzamere en grondstofzuinigere materialen. Broeikaseffecten, een reële existentiële bedreiging, lossen we op met BECCS (bioenergy with carbon capture and storage). Dankzij onder andere ggo's heeft landbouwproductie alleen nog oneindig als horizon. Stroom uit kernfusie maakt zelfs de zon overbodig. Neerslag en temperatuur 'optimaliseren' we met climate engineering.
Het is zonder meer waar dat we nog veel hulp te verwachten hebben van wetenschap en technologie. De materialenleer heeft zeker zijn eindpunt nog niet bereikt. En er is nog grote vooruitgang te verwachten in het capteren en het opslaan van zonne-energie, in haar diverse verschijningsvormen. Tegelijkertijd is een groot en groeiend deel van onderzoek gericht op robotisering, kunstmatige intelligentie en andere 'kostenbesparende' investeringen. De invloed van deze evoluties op tewerkstelling, inkomensverdeling en op 'groei' zelf zal niet noodzakelijk alleen gunstig zijn en zal continu sociaal en economisch bijsturen vereisen.
Op groei alleen rekenen om armoede wereldwijd significant te verminderen is zonder meer een gevaarlijke fuik. Groei heeft, binnen zijn eigen beperkingen, redelijk gewerkt in de 'westerse' landen na WO II maar dat gebeurde, minstens ten dele, op de rug van de rest van de wereld, met name via goedkope grondstoffen en arbeidskrachten. De ongedekte cheques van deze groei inzake milieu, klimaat en zelfs maatschappelijke cohesie worden nu aangeboden, helaas lang niet alleen bij hen die er de voordelen van hebben genoten. Onze kreupele en fraudegevoelige nationale boekhouding, waarmee we groei 'meten', speelt hierin ook een vieze rol.
Groei roept bovendien een belangrijk sociaal en moreel nevenvraagstuk op. Hoe gaan we vermijden dat de rijke bovenlaag van de mensheid, zoals ze nu al drie eeuwen schaamteloos doet, weer gaat lopen met de goedkoopste, want makkelijkst te ontginnen, voorraden? De 'overwinning' van het neoliberalisme heeft ongewenste aspecten van globalisering versterkt en heeft de fundamenteel kleptocratische aard van het kapitalistische model extra in de verf gezet. De verschijning en het optreden van China op de 'markten' geeft nog eens extra stuwing.
Op groei alleen rekenen om armoede wereldwijd significant te verminderen is zonder meer een gevaarlijke fuik. Groei heeft, binnen zijn eigen beperkingen, redelijk gewerkt in de 'westerse' landen na WO II maar dat gebeurde, minstens ten dele, op de rug van de rest van de wereld, met name via goedkope grondstoffen en arbeidskrachten. De ongedekte cheques van deze groei inzake milieu, klimaat en zelfs maatschappelijke cohesie worden nu aangeboden, helaas lang niet alleen bij hen die er de voordelen van hebben genoten. Onze kreupele en fraudegevoelige nationale boekhouding, waarmee we groei 'meten', speelt hierin ook een vieze rol.
Groei roept bovendien een belangrijk sociaal en moreel nevenvraagstuk op. Hoe gaan we vermijden dat de rijke bovenlaag van de mensheid, zoals ze nu al drie eeuwen schaamteloos doet, weer gaat lopen met de goedkoopste, want makkelijkst te ontginnen, voorraden? De 'overwinning' van het neoliberalisme heeft ongewenste aspecten van globalisering versterkt en heeft de fundamenteel kleptocratische aard van het kapitalistische model extra in de verf gezet. De verschijning en het optreden van China op de 'markten' geeft nog eens extra stuwing.
Even terugspoelen. De petroleumcrisissen van de jaren '70, waaronder wij toch 'oh zo zwaar' leden, hebben de jonge Afrikaanse staten minstens een hele generatie ontwikkeling gekost, onder andere door de ineenstorting van hun zo al zwakke, weinig aangepaste want koloniale, politieke, administratieve, economische en sociale structuren … Gaan we weer helemaal die richting uit na een paar decennia van relatief decent bestuur in veel van die landen?
Er is meer! We weten uit economische theorie, keer op keer door de praktijk bevestigd, dat economische groei onvermijdelijk tot grotere ongelijkheid leidt, tenzij er krachtige flankerende maatregelen genomen en lang aangehouden worden. 'A rising tide lifts all boats' is een dooddoener: de kleintjes worden gewoon door de grote geplet, tenzij we die adequaat verankeren.
De vrij brede naoorlogse welvaartsstijging, toch in wat we samenvattend OESO-landen zullen noemen, is er in hoofdzaak gekomen door sterke overheidsinvesteringen in onderwijs, sociale diensten en infrastructuur, met andere woorden: door onrechtstreekse herverdeling van de welvaart met een paar extra kruimels voor zij die van deze investeringen geen gebruik konden maken. Die vangnetten zitten weliswaar ook vandaag nog altijd vol gaten en armoede is ook in de rijke landen nog altijd véél te 'erfelijk'. China is grosso modo sinds 40 jaar hetzelfde traject aan het volgen maar dan 'met Chinese karakteristieken'.
De herverdeling die er geweest is kwam de facto hoofdzakelijk uit de algemene groei en verliep zonder zichtbare aantasting van de relatieve positie van rijken en machtigen, oud en nieuw. Men kan zelfs stellen dat zij er recent weer versterkt uitkomt door de steeds zachtere handschoenen waarmee ze wordt aangepakt. Zie verschrompelde erfenisrechten en lage, goed vermijdbare belastingen op vermogen. Zie de wildgroei aan trucs met belastingparadijzen wereldwijd. Betaalde onrechtstreekse belasting (zoals btw) daalt als percentage van het inkomen ongeveer over de hele inkomensverdeling, vandaar dat verbruiksbelastingen soms als asociaal beschreven worden. En mattheuseffecten woekeren onverminderd voort, recent met een forse uitbraak in de ecologische en klimatologische dossiers.
Er is meer! We weten uit economische theorie, keer op keer door de praktijk bevestigd, dat economische groei onvermijdelijk tot grotere ongelijkheid leidt, tenzij er krachtige flankerende maatregelen genomen en lang aangehouden worden. 'A rising tide lifts all boats' is een dooddoener: de kleintjes worden gewoon door de grote geplet, tenzij we die adequaat verankeren.
De vrij brede naoorlogse welvaartsstijging, toch in wat we samenvattend OESO-landen zullen noemen, is er in hoofdzaak gekomen door sterke overheidsinvesteringen in onderwijs, sociale diensten en infrastructuur, met andere woorden: door onrechtstreekse herverdeling van de welvaart met een paar extra kruimels voor zij die van deze investeringen geen gebruik konden maken. Die vangnetten zitten weliswaar ook vandaag nog altijd vol gaten en armoede is ook in de rijke landen nog altijd véél te 'erfelijk'. China is grosso modo sinds 40 jaar hetzelfde traject aan het volgen maar dan 'met Chinese karakteristieken'.
De herverdeling die er geweest is kwam de facto hoofdzakelijk uit de algemene groei en verliep zonder zichtbare aantasting van de relatieve positie van rijken en machtigen, oud en nieuw. Men kan zelfs stellen dat zij er recent weer versterkt uitkomt door de steeds zachtere handschoenen waarmee ze wordt aangepakt. Zie verschrompelde erfenisrechten en lage, goed vermijdbare belastingen op vermogen. Zie de wildgroei aan trucs met belastingparadijzen wereldwijd. Betaalde onrechtstreekse belasting (zoals btw) daalt als percentage van het inkomen ongeveer over de hele inkomensverdeling, vandaar dat verbruiksbelastingen soms als asociaal beschreven worden. En mattheuseffecten woekeren onverminderd voort, recent met een forse uitbraak in de ecologische en klimatologische dossiers.
Vandaag is welvaart en dus macht nog altijd geconcentreerd in veel te weinig handen. Deze 'happy few' zijn zo ongeveer helemaal aan de democratische zwaartekracht ontsnapt. De politiek is (of heeft zich?) buitenspel gezet, als er al niet actief hand- en spandiensten verleend worden aan die financiële toplaag. De uitdrukking dat in een democratie 'turkeys don't vote for Xmas' geldt ook al lang niet meer: het volstaat hen uit te nodigen tot de feestdis zonder uit te leggen dat ze niet aan maar op de tafel zullen zitten. Kruid bij naar believen met opgestookte tweedracht tussen de armen en de armsten. Precies wat populisten ter rechter zijde al altijd deden, helaas nu weer met stijgend succes.
Om van groei te kunnen genieten moet je bovendien over (financieel, sociaal, intellectueel) 'kapitaal' beschikken en dat is nog veel schever verdeeld dan inkomen. Het Amerikaanse sprookje 'from rags to riches' is zelfs daar extreem atypisch. Het echte verhaal is 'from rich to stinking rich'. Helaas wordt groei alsmaar kapitaalintensiever, en dan moeten robotten (die per definitie kapitaalgoederen zijn!) nog echt opkomen. Kapitaal zal dus onvermijdelijk een steeds groter deel van de BBP-koek blijven opeisen, tenzij … Waarheen leidt dat op sociaal vlak? En als de groei ook nog eens voorafgegaan wordt door een kleptocratische fase dan eindig je in Putinistan … een waarschuwing voor ons allen?
Meer van Stefaan Reel
Om van groei te kunnen genieten moet je bovendien over (financieel, sociaal, intellectueel) 'kapitaal' beschikken en dat is nog veel schever verdeeld dan inkomen. Het Amerikaanse sprookje 'from rags to riches' is zelfs daar extreem atypisch. Het echte verhaal is 'from rich to stinking rich'. Helaas wordt groei alsmaar kapitaalintensiever, en dan moeten robotten (die per definitie kapitaalgoederen zijn!) nog echt opkomen. Kapitaal zal dus onvermijdelijk een steeds groter deel van de BBP-koek blijven opeisen, tenzij … Waarheen leidt dat op sociaal vlak? En als de groei ook nog eens voorafgegaan wordt door een kleptocratische fase dan eindig je in Putinistan … een waarschuwing voor ons allen?