Helemaal kwalijk en een slag in het gezicht van de slachtoffers zijn tweede (tot daar toe), derde of vierde of een absurd aantal 'laatste’ kansen; nepstraffen zoals niet opgevolgde enkelbanden of uitstel met voorwaarden: straffen dus die zonder gevolg blijven en niet geëerbiedigd worden. Alle drie heb ik ze verschillende keren voorbij zien komen in de tv-programma's over de rechtbank met echte casussen en niet met naspelende acteurs. Wil de overheid dan ook nog rehabiliteren? Oké, uitstekend idee, niet of nauwelijks straffen is echter geen rehabilitatie of therapie, maar een uitnodiging om verder te doen. Bovendien, het niet of sterk verminderd straffen brengt de proportionaliteit in het gedrang. Straffen die bij de veroordeling proportioneel lijken, zijn dat niet meer als er nadien allerlei opschortingen toegepast worden. Is het u trouwens ook al opgevallen dat die strafverminderingen altijd in beeld komen bij forse misdrijven, maar dat je er nooit iets over hoort als u (terecht) een verkeersboete gekregen hebt?

We raken hier aan de psychologische en ook wel filosofische betekenis van het concept straf. We kennen allemaal de variaties op het adagio: de menselijkheid waarmee gevangenen behandeld worden zegt iets over de graad van beschaving. En ook: in de gevangenis is nog niemand beter geworden. Klopt, maar als we als maatschappij niet bereid zijn middelen te voorzien voor een straf- en gevangenissysteem dat inzet op voorkomen, psychologisch begeleiden en daadwerkelijk herintegreren (zie Scandinavië), is het volgens mij geen goeie piste om dan maar halfslachtig, nauwelijks of zonder meer niet te straffen, omdat we dat zo repressief vinden en omdat gevangenisstraf niet zou helpen.

Het utilitaristische verhaal draait echter rond rehabilitatie, begeleiding, proportionaliteit, therapeutisch herstel en onmenselijke huisvesting van de dader. Wie nauwelijks in dat verhaal voorkomt is het slachtoffer. Wil je die wel een stem geven dan komt, eerder nog dan schadevergoeding, het concept 'straf' in beeld. Voor slachtoffers en nabestaanden gaat het ook, maar niet in de eerste plaats om terugbetaling, maar om een soort immateriële betekenis die in een psychologisch ritueel gegoten wordt dat genoegdoening geeft als een symbolisch herstel van de morele schade die het slachtoffer is aangedaan. Het gaat om evolutionair zeer oude intuïties die zich niet laten wegschrappen door hooggestemd ethisch perfectionisme en door hooghartige afkeuring van de zogenaamde buikgevoelens. Een gevangenisstraf – die inderdaad vaak contraproductief blijkt als het over decriminalisering en schuldinzicht gaat – herbevestigt nochtans symbolisch de waarde en waardigheid van het slachtoffer. Er staat iets tegenover zijn leed, een soort evenwicht; een triest evenwicht dat de klok niet terugdraait, maar waar psychologisch toch nood aan is. Beschouw het als een vorm van rouw die niets ten gronde oplost, maar wel louterend werkt. De symbolische, eerder dan letterlijk nuttige betekenis van een straf – immers, noch de moord, noch de verkrachting kunnen ongedaan gemaakt worden; ook het trauma, met bijhorend levenslang PTSS is definitief opgelopen – als verzachtende zalf voor de slachtoffers is vandaag homeopathisch verdund door goede bedoelingen van het type: daders zijn ook mensen, procedures zijn belangrijk, rechten van de verdediging, moeilijke jeugd gehad, goeie jongen met verkeerde vrienden, daders therapeutisch benaderen, oorzaken begrijpen enz. Allemaal lovenswaardige overwegingen, maar de evenwichtsoefening met de rechten van de daders en slachtoffers is uit balans.

Als je doof blijft voor de stem van het slachtoffer krijg je dit soort schrijnende verhalen:  Open brief Wout over verkrachting moeder.

Een van de opmerkingen die me is bijgebleven, is dat mensen die met twee voeten op de gevangenisvloer staan vrij ironisch reageerden op adviezen van allerlei experts vanachter Brusselse vergadertafels, die bij wijze van spreken nog nooit een gevangene van dichtbij zagen. Is het puur toeval of heeft het iets met mijn slecht karakter te maken, dat ik daar toch geluiden meende te horen die ik ook in onderwijskringen had opgevangen. Allebei buiten mijn expertisegebied, maar ik vond de analogie wel treffend.

Opponenten die het niet met mij eens zijn in deze, baseren hun argumentatie dikwijls op variaties van het type: gevangenis lost niets op, ze komen er slechter uit dan ze erin gegaan zijn, het zijn mensonwaardige toestanden. Maar vooral: de overheid moet geld vrijmaken voor zus en zo, de overheid moet dit en dat doen. Helemaal akkoord. Maar laat dat nu net het probleem zijn. Ik wens hen succes met het zoeken van politici die ergens anders geld gaan weghalen om het in rehabilitatie van criminelen te steken.

U voelt het al aankomen, het ziet ernaar uit dat ik u geen pasklare oplossing kan aanbieden. En het stelt me ook niet echt gerust dat uit mijn gesprekken blijkt dat de vakmensen die ook niet hebben. Behalve dan de klassieke variaties op: meer middelen. Het enige dat ik u tot slot te bieden heb is een overtuiging, een mening uit gefrustreerde onmacht. Geen diepgaande analyse, maar een emotioneel gekleurd opiniestuk met de bedoeling het debat te voeden. Dat heeft het gewicht dat u er zelf wilt aan geven en kan dus ook probleemloos terzijde geschoven worden.

Ik had liever in de ideale wereld geleefd waar justitie en strafuitvoering de middelen krijgen om schitterend rehabiliterend werk te doen, waar de sociale omstandigheden mensen niet in de criminaliteit doen belanden en waar er ruim voor er iets strafbaars gebeurt, voorkomen en geremedieerd kan worden. Maar helaas, het is u misschien ook al opgevallen dat dat nog niet voor morgen is. Intussen moeten we verder.

Zijn we als maatschappij niet bereid om via de politiek aan justitie en strafuitvoering voldoende middelen te geven, dan zullen mensen daar de dupe van zijn. Het is hoe dan ook een slechte optie, maar dan lijkt het me ethisch de minder slechte keuze om die last bij de criminelen te leggen, die meestal al een aantal kansen verkwanselden, eerder dan bij de slachtoffers die opnieuw getroffen worden. Dat de moordenaar, verkrachter of overvaller een mensonwaardige straf moet uitzitten vinden we terecht verwerpelijk, maar hen de kans geven opnieuw toe te slaan vinden we – nu ja, ik althans – nog veel erger. Bloeddorstige wraakzucht vinden we niet oké, maar het huidige andere uiterste is dat ook niet. Dit zijn geen valse dilemma’s, want de juiste, maar dure, piste willen we niet betalen. Omdat we de ideale oplossing niet kunnen, of willen (?) realiseren en de slechte remedie van de gevangenis verwerpen, aanvaarden we dat slachtoffers van criminelen ook nog een tweede keer slachtoffer worden van een systeem, dat door een gevaarlijk groot gedeelte van de maatschappij als falend ervaren wordt.

Het eerste deel van dit tweeluik kan u hier bekijken.