13 juli 2022
Samen lezen in De Nieuwe Wandeling (deel 3)
Succesverhalen
De vraag van een miljoen is wat het precieze effect is van Samen Lezen is en wat het is in de teksten dat ervoor zorgt dat dat effect er komt. In een aantal boeken die ik intussen las over het gebruik van literatuur in gevangenissen, komen vooral succesverhalen aan bod. Boeken brengen inzicht dat er nog niet was, ze verdiepen het inzicht dat er wel al was; ze verhogen het welzijn, het vermogen tot empathie; ze brengen een proces tot stand dat uiteindelijk beoogt wat gevangenissen horen te doen maar zo zelden effectief doen: degenen die erin belandden opnieuw op het juiste pad brengen.
Het oerverhaal van de lezende gevangene die tot inzicht komt en zich tot het goede bekeert, is De troost van de filosofie van Boethius. Deze tekst (de meest gekopieerde uit de lange Middeleeuwen) dateert van de vroege zesde eeuw en vertelt het autobiografische verhaal van de auteur die in een eenzame gevangeniscel op zijn executie wacht. Tijdens die lange dagen en weken voert Boethius gesprekken met een imaginair wezen: Dame Filosofie. Zij brengt hem tot het inzicht dat hij zonder haar nooit zou hebben bereikt: een mens is zo vrij als zijn of haar geest het toelaat. (Ooit zou ik Boethius willen lezen met gevangenen!)
De meeste succesverhalen over lezen in de gevangenis die ik ken, nemen het bekeringspatroon over dat De troost van de filosofie structureert. Lezen leidt tot nieuwe inzichten, tot het besef dat het mogelijk is de werkelijkheid anders te zien. In het specifieke geval van gedetineerden: het besef dat men op het eigen leven en de handelingen die men stelde, kan terugkijken op een manier die het leven in de gevangenis in de toekomst vermijdbaar maakt, op een manier ook die op bevrijdende wijze oog heeft voor het eigen slachtofferschap en dat van anderen. Ik denk bijvoorbeeld aan sommige van de verhalen die Amy Scott-Douglass vertelt in Shakespeare Inside. The Bard Behind Bars. In dat boek, zo lezen we op de achterflap, '[w]e hear ex-offender Mike Smith detail how playing Desdemona was vital to his rehabilitation; we sit in the audience of women inmates as they respond to the all-male Shakespeare Behind Bars touring production of Julius Caesar; and we listen to a chorus of unnamed voices explain how rewriting Hamlet helps them to survive solitary confinement.' Scott-Douglass – ze is professor Engels aan Marymount University in Arlington, Virginia – specialiseerde zich als onderzoeker en lesgever in wat men wel eens 'Prison Shakespeare' noemt: Shakespeare-programma's zoals die intussen al een aantal decennia lopen in verschillende gevangenissen in de Verenigde Staten en Australië. (In Europa komt het fenomeen van het gevangenistheater vooral in Italië voor, met de Compagnia della Fortezza van Armando Punzo als belangrijkste vertegenwoordiger.) Shakespeare Behind Bars van Curt Tofteland is wellicht het bekendste voorbeeld van de 'Prison Shakespeare'-beweging. Al sinds 1995 ensceneert Tofteland samen met gedetineerden stukken van Shakespeare. Zoals Scott-Douglass schrijft, heeft Toftelands programma als doel 'to function as a safe forum in which violent offenders are able to come to terms with their pasts – a process which frequently involves the inmates acknowledging crimes and abuses they themselves suffered in childhood as well as taking responsibility for their own violent acts as teenagers and adults through the experiences of identification, role-playing and catharsis'. (1)
Shakespeare Inside bevat veel getuigenissen van gedetineerden die meewerkten aan Shakespeare Behind Bars. Hoe idealistisch het doel van Toftelands programma ook moge klinken, uit veel van die getuigenissen blijkt alvast het particuliere succes ervan. 'Shakespeare has changed my entire outlook on everything that is everything', zegt Big G, een gevangene die zowel Caliban als Hamlet speelde in voorstellingen van Shakespeare Behind Bars. (14) Veel van de gevangenen begrepen niets van Shakespeare toen ze hem op school moesten lezen. Maar de teksten spelen – en de woorden van de personages uitspreken alsof ze van hen waren – maakte een enorm verschil. Door de woorden van de personages leerden ze nieuwe dingen over zichzelf. '[W]hat Shakespeare has allowed me to do by inhabiting characters like Othello, Aaron, and even Proteus', zegt een man die veroordeeld is voor moord, 'is to see myself and to see how destructive I have been, the effect I have had on people'. (29) 'When you play a character, you're able to see through the character's eyes', voegt een andere gedetineerde toe. Door te werken aan die voorstellingen, beklemtoont hij 'I was able (…) to find myself saying, "If I were in that person's shoes, would I respond that way?" And it also made me think about the hurt that throughout my life I have brought other people when you look through other people's eyes.' (37) De stukken van Shakespeare nodigen de gedetineerden uit tot een persoonlijke reflectie. Op die manier bieden ze hen de mogelijkheid om de complexiteit van de werkelijkheid onder ogen te zien en in het reine te komen met het verschil tussen hun eigen perspectief en dat van anderen. Het lezen van literatuur, zo beweren tal van onderzoekers, scherpt ons empathische vermogen aan en oefent ons ook in het beter begrijpen van wat andere mensen denken en voelen.
_Literatuur redt levens
Een tweede boek waar ik meteen aan denk (Scott-Douglass verwijst er ook al naar) is Shakespeare Saved My Life. Ten Years in Solitary with the Bard. Het boek is het resultaat van Laura Bates Shakespeare in Shackles-project, dat vanaf 2003 begon te lopen in de Wabash Valley Correctional Facility in de Amerikaanse staat Indiana. Dit project richtte zich specifiek op gevangenen uit de zogenaamde Security Housing Unit (SHU), een extreem beveiligde vleugel waarin de gevangenen soms jarenlang in eenzame opsluiting worden gehouden. Een van die gedetineerden is het onderwerp van het boek dat Bates schreef over haar ervaringen als lerares in de SHU. De titel van het boek is het antwoord dat de protagonist van Bates' verhaal – de veroordeelde moordenaar Larry Newton, die meer dan tien jaar in de SHU in isolement zat – gaf op de vraag die Bates stelde aan elke deelnemer aan haar project: 'What has Shakespeare done for you?' (152) Newton wijst erop dat zijn antwoord zowel letterlijk als figuurlijk moet worden genomen: letterlijk, omdat het lezen en spelen van de teksten hem ervan weerhield om zelfmoord te plegen; figuurlijk, omdat de stukken hem op een beter pad brachten:
'Shakespeare offered me the opportunity to develop new ways of thinking through these plays. I was trying to figure out what motivated Macbeth, why his wife was able to make him do a deed that he said he didn't want do just by attacking his ego: "What, are you soft? Ain't you man enough to do it?" As a consequence of that, I had to ask myself what was motivating me in my deeds, and I came face-to-face with the realization that I was fake, that I was motivated by this need to impress those around me, that none of my choices were truly my own.' (173-4)
In een ontroerende TedX-lezing die Laura Bates een aantal jaar geleden gaf aan de Universiteit van Los Angeles, California zien we videobeelden van Larry Newton die uitlegt hoe Shakespeare hem precies gered heeft. De video dateert van kort na zijn vrijlating uit de SHU, waar hij tien jaar lang ('I went in as a 19-year-old kid and I didn't get out until I was a 30 year old man') in de absolute eenzaamheid van zijn vensterloze cel doorbracht. Shakespeare in Shackles heet de lezing: de 'shackles' waarnaar Laura Bates in haar titel verwijst zijn de kettingen die gevangenen die deelnamen aan haar project moesten dragen – aan handen zowel als aan voeten – wanneer ze uit hun cellen gebracht werden naar de gang waar de lessen van Laura plaatsvonden. Tijdens die lessen zat elke leerling apart in een cel. Het enige contact dat ze met elkaar en de lerares hadden, was door de boeiluiken in de deuren.
Shakespeare Saved My Life bevat een foto van Bates tijdens die lessen. Ze zit op een stoel in de gang tussen twee rijen cellen te luisteren naar haar leerlingen die proberen uit te maken wat een bepaalde scène in een stuk van Shakespeare voor hen betekent. Ze vergelijken onder elkaar de taak die ze hadden voorbereid over dat deel van de tekst. De foto doet me denken aan illustraties die ik ken van middeleeuwse manuscripten van Boethius' Troost van de filosofie. Dame Filosofie geeft les aan de gevangene. Maar het beeld geeft ook een verschil weer: Laura Bates gedraagt zich juist niet als Dame Filosofie. Zij beweert niet dat ze de waarheid in pacht heeft. Bovendien vindt ze het niet nodig haar leerlingen te corrigeren, noch wat hun lectuur van Shakespeare betreft, noch met betrekking tot de moraal die de stukken zouden uitdragen. Ze luistert; ze is niet op zoek naar vergissingen die moeten rechtgezet worden.
In tegenstelling tot de heldin van Boethius' verhaal mag Laura Bates niet binnen in de cel van de gevangenen. Maar toch lijkt het inzicht dat haar aanwezigheid bij hen wakker maakt (of wakker houdt) vergelijkbaar met de les die Dame Filosofie in het eerste boek van Boethius' tekst haar gevangene bijbrengt. Naarmate zijn gesprekken met Dame Filosofie vorderen begint Boethius in te zien dat zijn echte probleem niet in zijn feitelijke opsluiting ligt maar in de depressieve toestand waarin zijn geest zich bevindt. 'Je bent vergeten wie je bent' (Ip2, 6), maakt Dame Filosofie hem duidelijk: die geestelijke verbanning is veel erger dan de fysieke isolatie waarin de gevangene zich bevindt. Larry Newton komt in het boek van Laura Bates tot een vergelijkbaar inzicht: 'prison isn't the great prison', zegt hij. 'Prison is being entrapped by [your] self-destructive ways of thinking', de gedachten die het gedrag bepaalden dat er op zijn beurt voor zorgde dat hij achter de tralies belandde. En hij voegt eraan toe:
'I felt like such a punk, I felt so weak. I really was a coward. I never stood up for myself. I mean, I stood up for myself as we associate standing up for yourself – fighting and violence. But that's not standing up for yourself. I mean standing up for myself like thinking for myself. Now, I feel more okay with myself. I'm feeling stronger in my abilities every day, and the world just opens up. You really can do anything, you can shape your life any way you want it to be.' (140)
_Het vinden van een stem
Komende van een gevangene wekt die laatste uitspraak verbazing: hoe kun je nu in een gevangenis je leven vormgeven zoals je dat zelf zou willen? Voor wie het boek van Laura Bates heeft gelezen, roept de uitspraak vooral respect op. En ze wijst bovendien op een belangrijke kracht die in de meeste teksten over lezen in de gevangenis terugkomt: in een context die grotendeels in het teken van geslotenheid staat, kan literatuur als een eye- en mindopener fungeren. De teksten nodigen de lezers uit om zich in de schoenen van iemand van anders te plaatsen en met vreemde ogen naar de werkelijkheid te kijken. De vaste gedachten over die werkelijkheid verliezen daardoor aan vanzelfsprekendheid: ze kunnen bewegen en een kettingreactie van agressie en geweld tot stilstand brengen.
Naast het openen van de ogen biedt de literatuur de gedetineerde ook de mogelijkheid om een eigen stem te ontwikkelen, dan wel die ergens verloren stem tijdens de leesgesprekken terug te vinden. Dat verbaasde mij nog het meest van allemaal, tijdens de leessessies in De Nieuwe Wandeling: de genuanceerde, serene manier waarop de gedetineerden over de teksten praatten, en over hun leven binnen de muren. Finding a Voice is de titel van een derde en laatste werk over het lezen in gevangenissen dat ik hier nog wil vermelden. Het boek biedt de neerslag van een project dat Robert Waxler en Robert Kane in de jaren negentig van de vorige eeuw opstartten.
Waxler is prof Engelse letterkunde aan de universiteit van Massachussetts in Dartmouth, Kane rechter aan het Superior Court van dezelfde staat. De twee tennisvrienden zetten samen het project Changing Lives Through Literature op, een onderwijskundig initiatief dat criminelen in een confrontatie met literaire teksten de mogelijkheid wou bieden een vervangende straf te ondergaan: ze moesten niet naar de gevangenis, op voorwaarde dat ze aan de universiteit een speciaal voor hen georganiseerd seminarie letterkunde volgden. Ze volgden het seminarie ook niet alleen, maar samen met de rechter die hen veroordeelde en de 'probation officer' die hen de vervangende straf oplegde. In het seminarie spraken ze onder begeleiding van Waxler over de teksten die ze hadden gelezen, in een context die niet-hiërarchisch was en de door de maatschappij bepaalde identiteit van de deelnemers negeerde: binnen de muren van het seminarie was de rechter geen rechter meer, de crimineel geen crimineel.
Finding a Voice doet verslag van de resultaten van het project, dat nadat het succesvol bleek in Massachussetts in verschillende andere Amerikaanse staten werd overgenomen. Een onderzoek naar de effecten van het programma gaf aan dat er onder de deelnemers minder kans op recidive was dan bij criminelen die een andere vervangende straf kregen: achttien procent tegenover tweeënveertig procent. Waxler en Kane berekenden ook de winst die het programma de staat opleverde: 500 dollar per deelnemer aan het seminarie versus 30 000 dollar om een gevangene een jaar in de cel te houden.
Natuurlijk zeggen cijfers niet alles. Ook mogen we niet vergeten dat het onderzoek in kwestie slechts op een beperkte populatie werd uitgevoerd, waardoor de statistische relevantie beperkt is. We mogen ons sowieso niet blindstaren op het vele goede nieuws dat de boeken die ik hier vermeldde uitdragen: ze moeten dat doen. Over de mislukkingen die er in dit soort experimenten heel zeker ook zijn, lezen we minder, al komen die in Finding a Voice ook wel aan bod. Het boek van Bates eindigt in een door de titel al aangekondigde triomf: boetedoening leidt tot schuldbesef en dat schuldbesef verhindert later herval. Larry Newton begint met het lezen van Shakespeare en schrijft nu samen met Laura Bates boeken die worden gebruikt in verschillende Prison Shakespeare-projecten.
_En de toekomst?
Wanneer ik lees over het project van Waxler en Kane, dan kan ik niet anders dan toch een beetje luidop dromen. Wat als we in De Nieuwe Wandeling (of in een andere gevangenis) een samen-lees-groep zouden oprichten waaraan naast gedetineerden ook cipiers deelnemen, advocaten en andere vertegenwoordigers van het justitiële apparaat? Finding a Voice bevat veel werkmateriaal dat inspiratie kan opleveren: niet alleen lijsten van teksten die werden gelezen (opvallend: voor vrouwen andere dan voor mannen), maar ook verslagen van conversaties die werden gevoerd, en vragen die werden gesteld om die conversaties te structureren.
De frustratie over de korte reeks samen-lees-sessies in De Nieuwe Wandeling blijft. Ik vraag me af hoe het met de gedetineerden gaat die deelnamen. Of ze ook zonder de voor hen georganiseerde activiteit aan lezen toekomen. Of ze überhaupt nog in de Gentse gevangenis zitten? De Nieuwe Wandeling is immers zowel arresthuis als strafhuis. Veel gedetineerden zitten er in afwachting van een verblijf elders, of van de vrijlating. Of ze er nog zullen bij zijn wanneer een nieuwe samen-lees-reeks van start gaat, weet ik niet. Of die nieuwe reeks er hoe dan ook komt, evenmin. Maar ik hoop het wel, en ik hoop vooral dat ze langer kan zijn en dat er ook tussentijdse momenten zijn waarin we een gesprek kunnen hebben met de gedetineerden over wat het samen lezen met hen doet en wat het eventueel nog meer kan doen.
In Finding a Voice vind ik wat dat laatste betreft een belangrijk caveat waarvan de pertinentie mij na een lang gesprek met Hans Claus – directeur van de gevangenis van Oudenaarde en al decennialang voorvechter van kleinere detentiehuizen – duidelijker wordt. Experimenten als Waxler en Kanes Changing Lives Through Literature en het Samen Lezen in de gevangenis zijn erop gericht de ervaring van de gedetineerde lezer te verrijken en te verdiepen. Het gevaar dat dat streven negatief wordt beïnvloed door het lezen ondergeschikt te maken aan een onderzoek naar de effecten van dat lezen is reëel. Gedetineerden mogen niet de indruk krijgen dat zij ten dienste staan van het lezen in plaats van omgekeerd. Dat betekent niet dat verder onderzoek niet mogelijk is. Het betekent alleen dat het moet worden gevoerd op een manier die de deelnemers aan de samen-lees-groepen doet voelen dat hun ervaring het einddoel van de activiteit is, niet een middel om meer te weten te komen over wie ze zijn en wat ze denken en voelen. Er is al meer dan genoeg surveillance in de gevangenis.
_Referenties
- Laura Bates, Shakespeare Saved My Life. Ten Years in Solitary with the Bard, Naperville, Ill.: Sourcebooks, 2013.
- Boethius, Troost in filosofie, vertaling: Piet Gerbrandy, Eindhoven: Damon, 2019.
- Hans Claus et al., Huizen. Naar een duurzame penitentiaire aanpak, Brussel; ASP Editions, 2012.
- Hans Claus, Achter tralies. Hoe lang houdt de gevangenis nog stand?, Gent: Borgerhoff & Lamberigts, 2018.
- J.M. Coetzee, Elizabeth Costello, London: Secker & Warburg, 2003.
- Philip Davis and Fiona Magee, Sudden Dignity in the Act of Reading, Literature and Medicine, 38, 2, 2020, 262-281.
- Georges Martyn en Karel Velle, 150 jaar Nieuwe Wandeling: gevangenis Gent (1862-2012), Gent: Snoeck, 2011.
- Alexis McNay, Charles Darby-Villis, Josie Billington, Ann Walmsley, Reading in Prisons, in: Josie Billington (ed.); Reading and Mental Health, Houndmills, Palgrave MacMillan, 2019, 111-133.
- Rob Pensalfini, Prison Shakespeare: For These Deep Shames and Great Indignities, Houndmills: Palgrave MacMillan, 2016.
- Leah Price, Read a Book, Get out of Jail, New York Times Sunday Book Review, March 1, 2009, 23.
- Amy Scott-Douglass, Shakespeare Inside: The Bard Behind Bars, London: Bloomsbury, 2007.
- Jean Troustine and Robert Waxler, Finding a Voice. The Practice of Changing Lives Through Literature, Ann Arbor: the University of Michigan Press, 2005.