21 juni 2022
Over destructieve macht in onze maatschappij
Of het nu gaat over academici[1], de Kerk, docenten en leerkrachten in het onderwijs, CEO’s, middenkader, rechters, regisseurs, politici of een gezinshoofd – wie macht bezit blijkt vaak moeite te hebben om daar gepast mee om te gaan. Macht maakt personen op individueel vlak kapot, maar corrumpeert ook talloze systemen, of maakt ze inefficiënt. Hoe komt dit en waarom kan dit vaak zo lang onder de radar blijven? Hoe lossen we dit op? Moeilijke vragen. Maar één ding staat vast, het is des mensen en onze maatschappij hecht ook veel waarde aan de 'kwaliteiten' van personen die macht verwerven (ik kom later terug op wat deze zijn). Vaak plaatst men net deze kwaliteiten voorop, zonder te denken aan de langetermijneffecten op een organisatie of op individuen die eronder lijden.
_Nature vs nurture
'Je wordt niet zo geboren, het is de macht zelf die je helemaal kan veranderen', schrijft professor emeritus van de Vlerick Business School Marc Buelens in een column in Trends Magazine. Daartegenover staat professor Katleen De Stobbeleir, ook verbonden aan de Vlerick Business School. Ze is het niet helemaal eens met haar collega. 'Bepaalde karaktertrekken zijn van in het begin al aanwezig bij personen die zich aangetrokken voelen tot machtsposities', zegt ze. Dat laatste gaat dan vooral over bepaalde patronen van gedrag die je kan terugvinden onder de symptomen van cluster-b persoonlijkheidsstoornissen uit de DSM (The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders): narcisme (zichzelf geweldig vinden), antisociaal gedrag, of in de volksmond vaker 'psychopathie[2]' (charmant & manipulatief) en machiavellisme (gewetenloosheid).[3] Personen met deze kenmerken stoten makkelijker door naar leidinggevende posities. Vaak gaat het om een mix van kenmerken, of kenmerken die in mindere mate voorkomen maar er iets van weg hebben. Dat is deels te verklaren door nature, dus door aangeboren factoren. Sommige van die kenmerken kunnen iemand meedogenloos maken. En laat nu net die meedogenloosheid vaak een attractieve factor zijn bij leiderschap, iets waar we als maatschappij vaak naar opkijken. We bewonderen mensen die snel en efficïent beslissingen nemen, die in staat zijn moeilijke knopen door te hakken. Nurture, de omgeving, cultiveert dan deze persoonlijkheden naar machtsposities.
Dat omgeving wel degelijk een grote rol speelt, wordt heel duidelijk in deze Pano-reportage. De professoren die daar besproken worden, hebben een bepaalde vorm van uitstraling en prestige voor de universiteiten en kunnen daarom wegkomen met wangedrag. Uiteraard, zoals we horen uit talloze verklaringen, spelen de karaktereigenschappen mee om op deze positie te komen en daar zo lang te blijven.
_Op alle vlakken van de samenleving
Ik wachtte al een tijdje op een reportage die dit ernstiger nam in Vlaanderen. Want de problematiek is helaas groter dan we denken of willen toegeven. Of het nu een professor is, of je moeder of vader thuis, deze persoonlijkheden zijn destructief voor de maatschappij. In eerste plaats voor de individuen die eronder lijden, in tweede plaats voor het functioneren van de maatschappij zelf. Ze dwarsbomen door hun karaktereigenschappen vaak de organisaties, of familiale verbanden, zodat deze niet kunnen floreren. Hun charmante gedrag enerzijds, en hun manipulaties en pesterijen anderzijds zetten mensen tegen elkaar op en zijn vaak zeer nefast voor relaties binnen families of het werk. Het maakt dat een mooi opgezet hr-programma totaal geen vat heeft op de situatie, en een ombudspersoon ook totaal geen aanpak heeft – want voor hr zijn sommige karaktereigenschappen net een troef, ook al laat het slachtoffers na ... De persoonlijkheden die hun macht misbruiken, zijn vaak zeer gewiekst. Als iemand hen aanspreekt op hun gedrag, slagen ze er doorgaans in om zich eruit te praten. Het erge is dat slachtoffers vaak niet gehoord of geloofd worden: schade voor het leven is vaak onvermijdelijk.
_Hoe gaan we ermee om?
Eerst en vooral moeten we beseffen dat deze machtsmisbruikers persoonlijkheden zijn die je best uit de weg gaat. Dat is geen uitspraak van mezelf, maar van talloze psychiaters en psychologen die zelf soms aangeven deze mensen te mijden en niet te willen behandelen. Ze manipuleren waar je erbij zit, zonder dat je het merkt. Studies tonen aan dat behandeling erg moeilijk is en dat de patiënt (die zichzelf vaak niet als probleem ziet) doorgaans vroegtijdig stopt met therapie.
Ik bepleit dat de mythe dat ze onbehandelbaar zijn niet klopt. Maar ik wil ook meteen nuanceren. Het is geen makkelijk of evident traject, en er zijn geen garanties op therapeutisch succes. Maar het is vanuit juridisch en crimineel oogpunt wel uitermate belangrijk dat we blijven inzetten op onderzoek hiernaar. Dit om gedrag bij te sturen, onze maatschappij te versterken en slachtoffers gerust te kunnen stellen. Ook in intrafamilaal geweld zou dit een opsteker kunnen zijn. Al te vaak groeien kinderen op in een situatie waarbij een van de ouders deze trekken heeft – dat is destructief voor de evolutie van het kind. Dit verder onderzoeken, sensibiliseren, en de zaak ernstig nemen is nodig om zo verdere slachtoffers te voorkomen – of ze op empirische basis te beschermen in een juridisch kader. Want dit ontbreekt volledig, het valt momenteel onder 'pesten op het werk'. Of het daar thuishoort is maar de vraag, of het effectief is ook, en het biedt al zeker geen bescherming voor pesten binnen een familiale situatie waar een kind of een partner niet uit kan ontsnappen.
Tot slot moeten we als maatschappij zorg dragen voor elkaar, en ook kritisch zijn tegenover gedrag van de anderen. Bij zichtbaar machtsmisbruik moet men de slachtoffers horen. Als zich een wederkerend patroon vormt, moeten we durven optreden. De harde, sluwe en manipulatieve karakters zijn geen aanwinst voor een maatschappij of organisatie. Want vroeg of laat verlies je daardoor getalenteerde en gemotiveerde mensen en vallen er slachtoffers. Want vergis je niet, het charmante karakter zorgt ervoor dat je eerder de machtsmisbruiker zal geloven dan het slachtoffer zelf. De fictie overstijgt vaak de realiteit in zulke gevallen. Wees dus kritisch en waakzaam bij collega's, vrienden en familie. Het is een delicate kwestie waar we allen onze ogen open voor moeten houden.
_Noten
[1] Pano-reportage over wangedrag en machtsmisbruik van professoren
[2] 'Psychopathie' an sich is geen term uit de DSM, iemand met een antisociale persoonlijkheidsstoornis is geen psychopaat, maar wie het label van psychopaat krijgt is wel vaak een op een match met de antisociale personlijkheidsstoornis.
[3] Ik ga bewust zeer beknopt over de persoonlijkheidsstoornissen en gebruik ze om een probleem in de maatschappij aan te kaarten. Het is echter belangrijk te weten dat je aan de hand van een lijst van symptomen zonder opleiding niet zomaar een diagnose kan plegen, of mensen labelen.
Meer van Yves Schelpe
[2] 'Psychopathie' an sich is geen term uit de DSM, iemand met een antisociale persoonlijkheidsstoornis is geen psychopaat, maar wie het label van psychopaat krijgt is wel vaak een op een match met de antisociale personlijkheidsstoornis.
[3] Ik ga bewust zeer beknopt over de persoonlijkheidsstoornissen en gebruik ze om een probleem in de maatschappij aan te kaarten. Het is echter belangrijk te weten dat je aan de hand van een lijst van symptomen zonder opleiding niet zomaar een diagnose kan plegen, of mensen labelen.