Hieronder leest u de korte inleiding tot de presentatie door Gert De Nutte, algemeen coördinator van het Humanistisch Verbond.

Dames en heren, welkom op deze online boekvoorstelling van het eind 2021 verschenen De Geschiedenis van het atheïsme in België. Ik verwelkom u graag in naam van alle organisatoren, dat zijn Liberas (het vroegere Liberaal Archief), de nieuwe VUB-onderzoeksgroep SSAB (Secular Studies Association Brussels), het Humanistisch Verbond Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het Atheïstisch Platform, een thematische afdeling van het Humanistisch Verbond waarover ik u zo meteen ook wat meer zal vertellen.

Laat me beginnen met een citaat(je) van Albert Camus uit zijn Essais, dat ik begin deze week overigens in een andere context al eens gebruikt heb, toen ging het over het begrip 'cultuur': (ik citeer) 'Mal nommer un objet, c'est ajouter au malheur du monde', een object slecht benoemen of omschrijven draagt bij tot het ongeluk van deze wereld. Het ongeluk van de wereld is meteen toepasselijk trouwens, want hoewel het 'ongeloof' in de wereld op vele plaatsen wel toeneemt, wordt 'atheïsme' door velen nog altijd gezien als 'des duivels' en geassocieerd met zedenloosheid, immoraliteit, normvervaging en dies meer. Maar wat ik hier wil beklemtonen met de woorden van Camus is de vaststelling dat atheïsme een lastig en weerbarstig begrip is dat zich moeilijk op een eenduidige manier laat omschrijven of definiëren. Vele publicaties, referentiewerken, zgn. 'atheïstische woordenboeken' en populariserende werken beginnen met een soort 'disclaimer', die ervoor waarschuwt dat de vlag atheïsme een spectrum aan ladingen kan dekken. In Het atheïstisch woordenboek van Dirk Verhofstadt en Paul Cliteur lezen we: 'De term atheïsme wordt geassocieerd met de meest verschillende (doorgaans negatieve) zaken'. In The Cambridge Companion to Atheism wordt meteen gewaarschuwd voor het verschil tussen een etymologische en een eerder 'populaire' en gangbare interpretatie. Meestal wordt dan meteen ingezoomd op het onderscheid tussen 'negatief atheïsme' (het niet geloven in het bestaan van een god of goden) en 'positief' atheïsme (de actieve overtuiging dat er geen god of goden bestaan). Andere auteurs, zoals bv. George H. Smith in Atheism. The Case Against God, gebruiken in dit verband de termen 'impliciet atheïsme' en 'expliciet atheïsme'. Ook de auteurs van het boek dat we hier vanavond aan u voorstellen, beginnen met de vaststelling dat 'allereerst een bruikbare definitie (van atheïsme) nodig is' en ook zij focussen meteen op dat onderscheid tussen negatief en positief atheïsme. Die moeilijkheid om het begrip vast te pinnen houdt natuurlijk ook verband met het gegeven dat het gebruik ervan relatief recent is en bovendien historisch beladen. Verhofstadt en Cliteur wijzen erop dat bijna geen enkele historische figuur van voor de achttiende eeuw zichzelf aanduidde als atheïst, omdat zoiets eenvoudigweg te gevaarlijk was. Wat wij dus tegenwoordig als atheïsme beschouwen, zo schrijven zij, 'werd vroeger vaak aangeduid met andere termen, zoals rationalisme, agnosticisme, vrijdenken, secularisme, humanisme of zelfs liberalisme'.

Het odium dat aan de term atheïsme kleeft situeert zich evenwel niet alleen in de diachronie, maar evenzeer in de synchronie: wie zichzelf vandaag expliciet karakteriseert als atheïst, wordt al snel met argwaan bekeken, en dat zeker niet alleen in religieus geïnspireerde middens. Hetzelfde geldt trouwens voor het begrip vrijzinnigheid – dat je zou kunnen beschouwen als een soort eufemisme voor atheïsme, hoewel er geenszins een een-op-eenrelatie is tussen beide termen: zowel zelfverklaarde atheïsten als vrijzinnigen worden vandaag makkelijk weggezet als onverdraagzaam, fanatiek, 'fundamentalistisch' zelfs (u kent die contradictio in terminis 'verlichtingsfundamentalisme'), en dit dus ondanks de onmiskenbaar voortschrijdende secularisering van onze samenleving. Het lijdt weinig twijfel dat de toegenomen diversiteit en de evenredig toegenomen gevoeligheden die gepaard gaan met het multiculturele samenleven een rol spelen in deze 'athéophobie' (Henri Pena-Ruiz, Dictionnaire amoureux de la Laïcité), samen met een inmiddels wijdverbreide postmoderne visie op mens en maatschappij, of wellicht ook het gegeven dat de zgn. 'ontzuiling' en precies die secularisering een radicale vrijzinnige kritiek minder urgent hebben gemaakt. Maar daarmee bevinden we ons op het terrein van de sociologie en dat is niet in eerste instantie het onderzoeksdomein van deze avond. Niettemin worden wij als Humanistisch Verbond wel degelijk geconfronteerd met deze enigszins paradoxale trend die ons zelfs soms bewust of minder bewust aanzet tot een lichte vorm van zelfcensuur, onder meer omdat wij als sociaal-culturele organisatie wel degelijk (en dat is niet ten onrechte natuurlijk) verondersteld worden om de diversiteit, met name de etnisch-culturele en dus ook levensbeschouwelijke diversiteit te omarmen. Dat is vrij evident niet altijd even makkelijk verzoenbaar met een radicale en strijdbare atheïstische visie.

Die visie wordt in de schoot van onze vereniging evenwel vandaag nog steeds expliciet uitgedragen door het Atheïstisch Platform, dat is een autonome, thematische en dus niet regionaal gebonden afdeling van het Humanistisch Verbond die de boekvoorstelling van vanavond mee organiseert en communicatief ondersteunt. Voor eventuele geïnteresseerden onder de vele deelnemers van vandaag, wil ik als afsluiter van mijn welkomstwoordje het Platform even aan u voorstellen. Uit de missietekst (dit klinkt een tikkeltje ambigu in deze context, maar soit), uit de missietekst dus citeer ik het volgende:

'Van nature zijn mensen goddeloos [of dit een antropologisch vaststaand gegeven is, laat ik even in het midden]. Door traditie, opvoeding, cultuur of door een specifieke gebeurtenis worden sommigen echter godsdienstig. Gelukkig blijven veel mensen hun natuurlijke staat behouden [hier komt Rousseau even dag zeggen]. En daar voelen ze zich uitstekend bij. Het Atheïstisch Platform wil het ijkpunt zijn van atheïsme in Vlaanderen [en Brussel voeg ik daar graag aan toe]. Een graadmeter dus, een norm. Aan de hand van informatie en duiding, standpunten en acties, cursussen en conferenties e.d. en voor leden en geïnteresseerden. Zonder god(en) zijn biedt meer ruimte voor persoonlijke ontwikkeling, voor wetenschappelijke kennis, voor democratische onderhandeling, voor maatschappelijke vrede, voor een seculiere samenleving, voor existentiële levensvragen, voor écht menselijk geluk.'

Het Platform heeft geen academische pretenties maar heeft voor een geïnteresseerd publiek wel een boeiend aanbod. Op de website vind de lezer veel achtergrondmateriaal: eigen teksten en reflecties, citaten, interessante blogteksten van derden en/of (met toestemming) overgenomen van andere media, enz. Het Platform organiseert ook lezingen en debatavonden, boekvoorstellingen, praatcafés en andere activiteiten. Het laatste wat ik hier nog graag vermeld, en daarmee sluit ik weer aan bij het begin – die kleurrijke veelduidigheid van het begrip atheïsme – (het laatste wat ik hier vermeld dus) is de ontwikkeling in de schoot van het Platform van de zgn. 'atheometer': dat is een speels instrument dat naar analogie van de 'religiometer' van Anne Provoost een gradatie of typologie van ongelovigheid of atheïsme uitwerkt, op een schaal van 0 tot 8. Het is een vrijblijvende oefening die niet wetenschappelijk is geijkt, maar die wel illustreert hoe complex en breed dat spectrum van 'ongeloof' eigenlijk is en die bij toepassing in een gezelschap voor bijzonder boeiende tot verhitte gesprekken en discussies leidt. Een aanrader voor een gegarandeerd geanimeerde avond op een lenteterras. Dit alles dus terug te vinden op de webstek www.atheistisch-platform.be.

Dames en heren, het is tijd om samen met een aantal auteurs het boek in te duiken. Het werk is een primeur en unicum, want hoewel er heel wat historisch onderzoek voorhanden is naar de vrijzinnigheid in ons land, is deze publicatie vreemd genoeg de eerste aanzet tot een wetenschappelijk onderbouwde geschiedenis van het atheïsme in België. De auteurs besluiten hun inleiding met het uitdrukken van de hoop dat (ik citeer) 'dit wetenschappelijke werk ook de weg opent voor meer toegankelijke publicaties over de geschiedenis van het atheïsme, gericht op een breed publiek'. Met deze boeiende Geschiedenis van het atheïsme in België hebben zij daar alvast de basis voor gelegd – de weg ligt open.

U kunt het boek bestellen via de website van Liberas of via de webshop van het Humanistisch Verbond.