18 maart 2022
Intermezzo
De val van de Berlijnse muur moest het einde van de geschiedenis inluiden en de suprematie van de liberale democratie betonneren. Maar niets is dwazer dan het idealisme dat de aard van de mens miskent ten voordele van een immer onzekere toekomst. Zo schrijft de Romeinse historicus Titus Livius in zijn monumentaal werk 'Ab urbe condita' over de oorlog tegen Hannibal dat het de aard is van de mens om, in tijden van vreugde, te weigeren naar argumenten te luisteren die de holheid van die vreugde aantonen.
Democratie zal nooit een verworven goed zijn waar we nonchalant van mogen uitgaan dat het de tand des tijds zal doorstaan. Elke generatie zal er opnieuw van moeten worden overtuigd dat het de beste bestuursvorm is waar de vrijheid en de veiligheid van elk individu maximaal in worden gegarandeerd.
Ook voor de Franse denker Alexis de Tocqueville is de centrale rol van de kritische burger van fundamenteel belang. Door zichzelf op te leiden, door deel te nemen aan het publieke leven en door de verantwoordelijkheden te nemen die bij burgerschap horen, onderscheidt de democraat zich van de onderdaan. In een natie die vrij wil zijn, is de burger de ultieme garantie voor vrijheid. Ieder van ons staat garant voor vrijheid en democratie. Als democratieën vandaag erg ziek zijn in het zogenaamde Vrije Westen, dan zien we dat er elders nog vrouwen en mannen zijn die hun leven riskeren om net datgene te bekomen waar wij zo achteloos mee omgaan. We zien het in Oekraïne, Hong Kong, Egypte, Algerije, Rusland en tal van andere landen waar vrijheid niet of niet meer gegarandeerd is.
De invasie van Oekraïne gaat over veel meer dan louter een geopolitieke kwestie van machtsverhoudingen en geostrategisch eigenbelang. Het is in eerste instantie de bloedige negatie van alles waar de liberale democratie voor staat. Als er ooit hoop was dat Poetin zich uiteindelijk zou schikken naar de internationale tijdsgeest, dan is die hoop nu definitief vervlogen. De Russische president koos voor de beproefde moraal van de oude wereld: macht is recht. Het conflict toont aan dat we de liberale democratie innig zouden moeten koesteren en beschermen. En toch gebeurt net het omgekeerde.
De gestage ontrafeling van de democratie is het resultaat van 16 opeenvolgende jaren van achteruitgang op het vlak van vrijheid en veiligheid in de wereld. 60 landen hebben het afgelopen jaar een significante regressie laten optekenen, terwijl slechts 25 landen democratisch erop vooruit zijn gegaan. Volgens Freedom House leeft op dit ogenblik 38 procent van de wereldwijde bevolking in niet-vrije landen, het hoogste percentage sinds 1997. Slechts ongeveer 20 procent van de wereldbevolking woont nu in een vrije samenleving. Deze evolutie is niet alleen te wijten aan de succesvolle opkomst van autoritaire machten zoals Rusland en China, maar ook aan de steile opkomst van populisme, illiberalisme en etnisch nationalisme die liberale democratieën zoals de VS, Frankrijk, Italië, Hongarije en India van binnenuit uitvreet. Ook de ontevredenheid over de kwaliteit van de output van de overheid in bepaalde democratieën speelt een belangrijke rol.
Democratische procedures zijn onontbeerlijk voor het voortbestaan van een democratie, maar op zichzelf zijn ze geen voldoende bestaansvoorwaarde. In Ill winds definieert de Amerikaanse politicoloog Larry Diamond zeven oorzaken voor de snelle recessie van liberale democratieën: de betonrot in de politieke instellingen die machtsmisbruik moeten beteugelen, het darwiniaanse karakter van de globalisering die de samenleving indeelt in economische winnaars en verliezers, de massale verspreiding van desinformatie via sociale media, de vervreemding van de burger wiens vertrouwen in het systeem smelt als sneeuw voor de zon, de veelzeggende afname van zelfvertrouwen in het Westen, de herwonnen assertiviteit van autocratische regimes in de wereld en als klap op de vuurpijl de pandemie.
Als we willen vermijden dat de liberale democratie niet meer dan een zoveelste intermezzo wordt in de wereldgeschiedenis, dan moeten we nu investeren in de democraten van morgen. Dan moeten we nu ingrijpen in de wijze waarop we aan politiek doen door verantwoordelijkheid terug centraal te plaatsen.
Kortom, on ne naît pas démocrate, on le devient!
(Tekst oorspronkelijk gepubliceerd in De Tijd, 11 maart 2022. Overgenomen met toestemming van de auteur.)
Meer van Fouad Gandoul