10 maart 2022
De kracht van het verhaal
Verhalen, verhalen, oneindig veel verhalen ...
De mensenwereld hangt aan elkaar van verhalen. Wij hebben het vermogen om feiten, gebeurtenissen, belevenissen, ervaringen, bedenkingen, herinneringen ... in een relaas (in relatie, verband, samenhang ...) te brengen. Dat onderscheidt ons van alle andere levende wezens op aarde. Ook hebben wij de verbeeldingskracht ons iets voor te stellen dat niet bestaat. Daardoor kunnen wij tegelijkertijd in de realiteit én in een imaginaire wereld leven. En door het combineren van objectiviteit en fictie is de mens in staat mythes te creëren en allerlei andere soorten verhalen te bedenken.
Verhalen vormen de grondslag van ons maatschappelijk samenleven. Als vehikels van kennis, denkbeelden, ideeën en concepten, mens- en wereldbeelden, toekomstprojecten, imaginaire droombeelden, tot en met pure verzinsels. Verhalen die men al dan niet voor waar kan aannemen, delen, verspreiden, overdragen, doorvertellen ... Ze vormen een leidraad voor ons individueel en collectief denken en handelen.
_Een dubbel-spiraal-verhaal
De menselijke verbeeldingskracht is wonderbaarlijk. Ze heeft Homo sapiens ver gebracht. Door niet alleen dingen te bedenken, maar ze ook te realiseren. De geschiedenis van de mensheid laat zich graag vertellen als een verhaal van gestage vooruitgang, als een opgaande spiraal van toenemende beschaving en culturele ontwikkeling. Weliswaar met horten en stoten en vele mankementen, als daar zijn: oorlogen, slavenhandel, kolonisatie, genocides en ontelbaar veel andere gruwelen ... Niettemin: tot welke fantastische verwezenlijkingen waren en zijn mensen niet in staat?
Maar die opwaartse spiraal stuitert. Door een tomeloze en vaak roekeloze vooruitgangsdrift, botst het mensdom vandaag op de grenzen van het planetaire systeem. Wetenschappers trekken aan de alarmbel: we stevenen razendsnel af op bepaalde kantelpunten, waardoor de leefbaarheid op aarde in het gedrang komt. We zijn terechtgekomen in een neerwaartse spiraal, die tot de complete ineenstorting van de mensenwereld kan leiden, en zelfs tot het verdwijnen van de menselijke soort. Al ons goddelijk streven en onze magnifieke verhalen ten spijt, heeft de realiteit uiteindelijk het laatste woord: die dubbele spiraal zit in de knoop.
_Foute verhalen?
De diverse oorzaken van die desastreuse toestand worden door wetenschappers, historici, antropologen, filosofen, maatschappijcritici ... onversaagd uitgespit. Hoe heeft het mensdom zich zo blind en naïef door sommige van zijn eigen onbezonnen verhalen op sleeptouw laten nemen? En welke verhalen laten wij ons tot op de dag van vandaag, ondanks al onze kennis, onze vermeende ratio en wijsheid, onverminderd op de mouw spelden? Verhalen, die wij maar al te graag aannemen, uit domme overmoed, uit menselijke arrogantie, of gewoonweg omdat het ons goed uitkomt? Verhalen die ons nochtans onherroepelijk ten val kunnen brengen.
_Falende verhalen
Laten wij aannemen dat de mensheid verstandig genoeg is om een catastrofale afloop te willen vermijden. Er worden daartoe in alle toonaarden nieuwe verhalen verteld om ons wakker te schudden, te overtuigen en te mobiliseren. Het debat wordt opgepookt door wetenschappers, intellectuelen, critici … Ook diverse media roeren de trom. Burgerinitiatieven schieten als paddenstoelen uit de grond, de jeugd komt op straat en actievoerders maken heftig kabaal. Ecologie is een salonfähig modewoord geworden en zelfs de publiciteitswereld slooft zich uit in het promoten van groene labels, ook al is dat dan veelal greenwashing. Het bewustzijn groeit dus wel gestaag, maar niet ruim genoeg en geenszins vlug genoeg en lang niet toereikend. En last but not least: het beleid draalt en faalt, op alle niveaus. Men sukkelt van conferentie naar conferentie, maar de noodzakelijke radicale koerswijzigingen komen er niet. Beslissingen worden op de lange baan geschoven of tot juttemis uitgesteld. De vraag dringt zich dan ook op: waarom hebben al die wetenschappelijk onderbouwde rapporten en vertogen niet de nodige impact? Waarom zetten ze niet onverwijld aan tot resolute acties? Met de beschuldigende vinger wijzen naar de globalisering, de grootindustrie, de financiële wereld, de politiek, de lobbygroepen en dies meer, of in één woord naar 'het' systeem, en ten slotte naar de enorme 'complexiteit' van de problematiek, is open deuren intrappen. Anderzijds de vraag: waarom zetten al die hoogst ernstige verhalen ook ons, gewone stervelingen, niet massaal aan tot een groter bewustzijn van de benarde situatie, tot een radicale mentaliteitswijziging en uiteindelijk tot meer revolte en efficiënte actie? Waarom dringt de urgentie van de situatie blijkbaar niet voldoende tot ons door? Waarin schieten al die serieuze verhalen tekort? En de volgende vraag luidt dan: hoe vertel je een verhaal dat zo krachtig en overtuigend is dat mensen na het horen ervan tot inzicht komen en doen wat moet?
_Een dramaboog
Hoogleraar filosofie Peter Bieri schreef enkele interessante boeken, maar het is pas toen hij onder het pseudoniem Pascal Mercier romans begon te schrijven, waarin hij au fond dezelfde problematiek behandelde, dat hij wereldwijd succes genoot. Hoe zou dat komen? Wat zorgt voor de aantrekkingskracht van vele fictieve verhalen zoals sprookjes, legenden, mythes, romans, scenario's voor theater, opera, film, sciencefiction, stripverhalen ... ? Om te beginnen zijn ze veelal opgebouwd volgens een 'dramaboog', die vijf verhaalelementen bevat: introductie, stijgende actie, climax, dalende actie en ontknoping. Zou het verhaal van de mensheid volgens die dramaboog verteld kunnen worden? Ziehier een poging.
1° Introductie: het neerzetten van de hoofdrolspelers en hun omkadering (ruimte, tijd, omstandigheden ... ). Wij mensen, de hoofdrolspelers, hebben onze natuurlijke habitat Aarde eeuwenlang benut, vertimmerd en verbouwd (landbouw, veeteelt, mijnbouw, industrie ... ) en volgestouwd met massa's producten en nog veel meer met afval. Dat heet 'cultuur'.
2° Stijgende actie: er doet zich een probleem voor dat eerst nog klein en onbetekenend kan lijken, maar zich langzaam ontwikkelt tot iets groots en ingrijpends, wat het leven van de hoofdrolspelers gaat overheersen, waardoor zij de controle over hun leven kwijtraken. Wij hebben voor tovenaarsleerling gespeeld en processen op gang gebracht, waarvan we de onvoorziene gevolgen niet meer onder controle hebben. In onze antropocentrische overmoed hebben wij de werking van het planetaire systeem (klimaat, kringlopen ... ) en de verwevenheid van alles wat bestaat (natuur en cultuur vormen de facto een onlosmakelijk amalgaam) over het hoofd gezien.
3° Climax: het probleem is geëscaleerd tot iets heel groots dat de hoofdrolspelers volledig in de macht krijgt. De hoofdrolspelers maken zich op voor beslissingen of acties die gevolgen hebben voor hun verdere leven. Wij worden overmand door klimaatopwarming, verstoorde ecosystemen en de hele trits andere bekende kwalijke fenomenen ... en stevenen af op catastrofale toestanden. De climax is bereikt en moedige beslissingen zijn geboden: het overleven van onze soort hangt ervan af.
4° Dalende actie: alles lijkt verkeerd uit te pakken voor de hoofdrolspelers. Ze nemen de verkeerde besluiten en alle ondernomen acties mislukken. Het lijkt erop dat het probleem zal overwinnen, dat er niet meer aan te ontkomen valt. Men ontkent het probleem of neemt verkeerde besluiten. Ondernomen acties (klimaatbetogingen, internationale conferenties ... ) mislukken. Sterker nog, de volledige ineenstorting van de mensenwereld wordt onafwendbaar.
5° Ontknoping: nu komt het erop aan. In deze laatste fase van het verhaal vindt dé confrontatie plaats. Met een laatste krachtsinspanning gaan de hoofdrolspelers het probleem te lijf. Uiteindelijk komen ze als grote overwinnaars uit de strijd. Of niet? Tot slot laat het verhaal zien wat de consequenties zijn op de lange termijn.
Van de vijf verhaalelementen kennen we alleen dit laatste nog niet. Welke ontknoping willen wij voor ons verhaal? Zullen wij doorgaan zoals we bezig zijn of gaan we de confrontatie aan met de door onszelf gecreëerde monsters, draken en demonen? Wordt het een drama met fatale afloop: de ondergang van de mensenwereld? Of liever zoals in de sprookjes: ' ... en ze leefden nog lang en gelukkig'?
_Spannende verhalen
Welke zijn de belangrijkste karakteristieken die het succes van vele fictieve dramatische verhalen garanderen? De dramaboog is per definitie een spanningsboog: een boeiende plot en een krachtig narratief moeten er de spanning in houden. De situatie is problematisch en ingewikkeld: dingen lopen verkeerd en er is veel onheil. De suspense wordt ten top gedreven: zal er bloed vloeien? We zitten op het puntje van de stoel en houden de adem in: hoe gaat dit spannende verhaal uiteindelijk aflopen?
Over nu naar de realiteit. Wordt het verhaal in kwestie wel spannend genoeg verteld? De lakmoesproef: bij hoeveel literatuur over ecologie, klimaat en tutti quanti worden we niet in slaap gewiegd door afgezaagde liedjes die blijkbaar geen zoden aan de dijk zetten? Al te zeldzaam zijn de bloedstollende verhalen die ons op het puntje van de stoel doen belanden en de adem afsnijden. Komt het boek van Mark Lynas in de buurt, al was het maar door de angstaanjagende titel: Zes graden? Of Clive Hamilton, die schrijft: 'the world is on a path to a very unpleasant future and it is too late to stop it'.
Over nu naar de realiteit. Wordt het verhaal in kwestie wel spannend genoeg verteld? De lakmoesproef: bij hoeveel literatuur over ecologie, klimaat en tutti quanti worden we niet in slaap gewiegd door afgezaagde liedjes die blijkbaar geen zoden aan de dijk zetten? Al te zeldzaam zijn de bloedstollende verhalen die ons op het puntje van de stoel doen belanden en de adem afsnijden. Komt het boek van Mark Lynas in de buurt, al was het maar door de angstaanjagende titel: Zes graden? Of Clive Hamilton, die schrijft: 'the world is on a path to a very unpleasant future and it is too late to stop it'.
_De kracht van emotie
Identificatie met hoofdrolspelers van fictieve verhalen is een bekende psychologische reactie. We kruipen in de huid van sympathieke of geïdealiseerde helden. Ze vertolken onze aspiraties: zo zouden wij zelf ook willen zijn. Of we zijn integendeel blij dat we niet in hun schoenen staan. We worden hoe dan ook geraakt door wat hen overkomt, denken en voelen met ze mee. Of worden boos over wantoestanden en zoveel kwaadaardigheid. Misschien houden ze ons wel een spiegel voor: herkennen we veel van onszelf, ook van onze eigen dwaasheden? En laten we ten slotte de erotische aantrekkingskracht en de romantiek niet vergeten: het verliefd worden op fictieve personages ...
Kortom, fictie speelt in op onze emoties, op onze gevoelens. Fictieve verhalen overtuigen door een plot, in situaties die veel mensen uit eigen ervaring herkennen en waarin zij zich vooral emotioneel kunnen inleven. Een roman kan daardoor meer impact hebben dan een rationeel vertoog, kan een betere vorm van pleidooi zijn dan een geleerd essay. The Overstory van Richard Powers, een meesterlijke roman over bomen en mensen, heeft mij meer 'boombewustzijn' bijgebracht dan enig andere natuurwetenschappelijke studie.
Kortom, fictie speelt in op onze emoties, op onze gevoelens. Fictieve verhalen overtuigen door een plot, in situaties die veel mensen uit eigen ervaring herkennen en waarin zij zich vooral emotioneel kunnen inleven. Een roman kan daardoor meer impact hebben dan een rationeel vertoog, kan een betere vorm van pleidooi zijn dan een geleerd essay. The Overstory van Richard Powers, een meesterlijke roman over bomen en mensen, heeft mij meer 'boombewustzijn' bijgebracht dan enig andere natuurwetenschappelijke studie.
_De meeslepende vertelling
Verklaart dit trouwens niet het succes van 'goede' vulgarisatie? Om het nog even over bomen te hebben: Het verborgen leven van bomen, van de Duitse boswachter Peter Wohlleben, behoort tot de bestverkochte non-fictieboeken, in meer dan dertig landen. Het is pure wetenschap, maar leest als een roman. Zou het opmerkelijke wereldwijde succes van het boek Sapiens van Yuval Noah Harari niet grotendeels te danken zijn aan de aanstekelijke wijze waarop de auteur ons in zijn vaak provocerende relaas meeneemt op een fascinerende reis door de geschiedenis van de mensheid? Of om nog een meer recente bestseller aan te halen: Entangled Life. How Fungi Make Our Worlds, Change Our Minds, and Shape Our Futures van Merlin Sheldrake, geroemd als 'wetenschapper met de verbeeldingskracht van een dichter'. Alleen al door zijn liefdevolle vertelwijze geraak je onweerstaanbaar in de ban van schimmelnetwerken en zal je het leven op aarde nooit meer zien als voorheen. Nochtans is zijn werk louter gebaseerd op gedegen wetenschappelijk onderzoek. Zo kan het dus ook.
_Ratio en fictie in balans
Over het algemeen schijnen mensen gemakkelijker in actie te schieten als ze geraakt worden: door een gevoel dat iets niet klopt, niet hoort, door een gevoel van onrecht, miskenning, wantrouwen ... Overigens is niet iedereen steeds even vatbaar voor rationele argumenten, noch bereid om louter op basis van ratio tot handelen over te gaan. Men kan feiten negeren, ontkennen, anders of verkeerd interpreteren, omdat ze niet in ons kraam passen. Omgekeerd kan fictie helaas ook averechts werken. Bewijs: de fascinatie voor fake verhalen: men denke aan de antivaxers die zich liever laten leiden door dubieuze verzinsels uit obscure bronnen, dan door objectieve feiten en wetenschappelijke consensus.
Is de kunst dan niet om feiten en fictie in balans te brengen? Schuilt daarin misschien deels de charme van mythologische verhalen? Een voorbeeld: 'Hoe kwam de mens aan vuur? Er was eens een jongetje dat zo snel kon lopen dat hij aan de horizont een stukje van de ondergaande zon kon plukken.' Dat is niet rationeel, maar wel 'rationaliserend'. De vertellers waren verstandig genoeg om fictie en realiteit uit elkaar te houden, maar het mythische verhaal zorgde voor de samenhang van alle fenomenen, voor een coherent wereldbeeld, door impliciet uit te gaan van de eenheid van al wat is. De mens is deel van een complex systeem dat we 'natuur' noemen, maar daar is gestaag meer 'cultuur' bijgekomen, waardoor er een niet te ontwarren amalgaan is ontstaan. Maar de mens is meer en meer vervreemd geraakt van de natuur, heeft er zich hoogmoedig boven gesteld. Hij is de natuur tegelijk als voorraadkamer gaan gebruiken en als decor of landschap gaan beschouwen, en is daardoor blind geworden voor de verknoping van natuur en cultuur, voor de verwevenheid van al wat is – iets wat in oude mythen wel nog naar voren komt.
_Toekomstverhalen
Terug naar de initiële vraag: hoe vertel je een verhaal dat zo krachtig en overtuigend is dat mensen na het horen ervan tot inzicht komen en doen wat hoort? Het gaat tenslotte over onze toekomst. De toekomst kan worden voorspeld, vertrekkend vanuit een kritische analyse van het heden. Ondanks alle 'vooruitgang' (we laten dat in het midden) is er het verloederde milieu en ontiegelijk veel onheil en ellende: het zijn geen paradijselijke toestanden meer hier op aarde, toch niet voor het gros van de wereldbevolking. En het zal van kwaad naar erger gaan, zo valt te vrezen. De toekomst ziet er dus allesbehalve rooskleurig uit. 'Onze beschaving is op den dool en gaat aan barbaarsheid ten onder' – zo schreef al Albert Camus indertijd. En vandaag wordt dit volmondig beaamd en zelfs dik in de verf gezet door de 'collapsologen'. Met alarmisme kom je nergens, zegt men; maar met waarheid verbloemen evenmin. Men moet de situatie onder ogen durven zien, zonder doemdenken, noch vals optimisme. Geen illusies koesteren, maar zo precies mogelijk, op wetenschappelijke basis, voorspellen hoe het verder evolueren kan. Angst mag ons niet verlammen, maar er moet wel voldoende pessimisme en angst heersen om in actie te schieten. Daartoe kan met fictie op 'dramatische' wijze verbeeld worden wat ons mogelijk te wachten staat, kwestie van ons emotioneel te treffen en wakker te schudden. Het heeft een zeker effect, maar lang niet voldoende. Want intussen blijven wij met zware voetdruk aanmodderen. Of we morrelen wat in de marge, spelend met elektrische auto's en dies meer. Of we doen individueel ons uiterste best, als kleine moedige kolibri's die druppeltjes aandragen om het vuur te blussen. En dan maar hopen dat onze kleinkinderen de volgende eeuw nog halen, dat ze zich aan het opwarmend klimaat zullen kunnen aanpassen?
_De kracht van utopie
Waarom het verhaal niet omkeren: de toekomst niet voorspellen, vertrekkend vanuit het heden, maar een verhaal over de toekomst brengen, vertrekkend vanuit de toekomst zelf? Niet langer voortsukkelen in een processie van Echternach richting afgrond. Maar een radicaal nieuwe toekomst in het vooruitzicht stellen, op de wijze van sciencefiction, met positieve toekomstbeelden, zo betoverend en aanlokkelijk dat iedereen alles in het werk wil stellen om die te verwezenlijken. Utopisch? 'Utopie' is tegenwoordig een versleten woord, dat staat voor een niet te verwezenlijken ideaal. Maar het originele Utopia van Thomas More was een denkbeeldig droomeiland, waar alles volkomen is, een land van belofte. En zoals alle utopieën ontstaan uit onvrede met de bestaande toestand. Laten we dus nieuwe 'utopieën' creëren, op basis van nieuwe paradigma's. Naïef? Onrealistisch? Want TINA (there is no alternative) – zo luidt het fabeltje. Is dat zo? Geenszins. Alternatieven zijn denkbaar. Laat de verbeelding spreken: welke toekomst wensen wij? En valt die dan daadwerkelijk te realiseren? Kennis is ruimschoots voorhanden en de middelen daartoe moeten maar gezocht en gevonden worden. De grote richtlijnen zijn zonneklaar: de problemen prioritair op wereldniveau, globaal behandelen en steevast rekening houden met wat men samengebald 'de wet der communicerende vaten' kan noemen. Immers, alle uitstoot komt in dezelfde atmosfeer terecht. Elke lokale vlinderslag heeft een wereldwijde impact. Dus moeten alle vraagstukken van ruimtelijke ordening altijd eerst op schaal van de hele planeet bestudeerd worden, vooraleer men ze lokaal fijnmaziger kan uitwerken. Daarbij een redelijke en evenwichtige verdeling nastrevend tussen gecultiveerde gronden (voor wonen, landbouw, industrie, verkeer, transport ... ) en wilde natuur (bossen, graslanden, overstromingsgebieden ... ). Industrie en economie moeten uiteraard ten dienste staan van de mensen en niet omgekeerd, en mogen de draagkracht van de planeet nooit ofte nimmer overschrijden. Dat moet de grondslag vormen, waarop diverse maatschappijen zich kunnen enten, beantwoordend aan humane waarden: het nastreven van vrede, vrijheid, gelijkheid, rechtvaardigheid en solidariteit.
Meer van Jeanine Lambrecht