24 januari 2022
Meten is weten?
Meten is weten … maar wat als je niet weet wat je meet? Uiteindelijk is de kans groot dat je minder weet dan voorheen.
_Niet alles is meetbaar
Voor sommigen is het een boutade, voor anderen een brug te ver, voor mij een brug die we heel kritisch moeten bekijken, gezien het belang ervan op vele domeinen. Zonder te verzanden in abstracte filosofie kunnen we stellen dat niet alles praktisch meetbaar is. Een mooie Engelse term hiervoor is intractability. Wat de menselijke psyche betreft, is veel 'intractable'. Dus verzint men soms een eenvoudige meetlat. DSM-V (diagnostisch handboek van de American Psychiatric Association) staat vol concepten die alleen bestaan bij gratie van de meetlat. Bij het meten van zo'n concept meet men dan eigenlijk de meetlat. Dat is weinig zinvol, vooral als men op basis daarvan tot behandelingen komt. DSM-V is slechts één – overvloedig besproken – voorbeeld van het meten dat niet noodzakelijk tot relevant weten leidt. Intussen doet men gewoon voort en belandt men in een replicatiecrisis (reproducibility crisis): psychologisch onderzoek van het hoogste niveau dat bij herhaling substantieel andere resultaten oplevert. Dat lijkt mij logisch: als je niet weet wat je meet, riskeer je zonder het te weten verschillende dingen te meten.
Het zal zijn bij gebrek aan alternatief. Tja, waar moet dat vandaan komen? Humanisme lijkt een goede optie, dan wel met een brede kijk op het fenomeen 'mens', zonder bij Alice in Wonderland terecht te komen. Menselijke hersenen hebben +/- 90 biljoen neuronen, die meer combinaties kunnen vormen dan er atomen zijn in het gekende heelal. Begin maar eens iets te meten met volstrekte exactheid. Dat hoeft natuurlijk niet, maar het geeft weer in welke mate intractability steeds op de loer ligt.
De westerse cultuur lijkt intussen verslaafd te zijn aan rechttoe rechtaan meten, of het nu gaat om management of geneeskunde, onderwijs of economie. Ik zie hierin de kern van verslaving. Men zoekt alleen op een oppervlakkig niveau, maar het oppervlakkige geeft slechts tijdelijke voldoening. Men draait hierdoor in een spiraal van steeds meer nood – wellicht de belangrijkste oorzaak voor een algemeen gebrek aan duurzaamheid in grote en kleine uitdagingen. Zoals: hoofdpijn waarbij men een pijnstiller neemt die gemakkelijk leidt tot minder hoofdpijn, maar tegelijk ook tot een veronachtzaming van de achterliggende oorzaken. Deze veronachtzaming leidt dan weer tot meer stress en hoofdpijn. Een farmacologisch onderzoek kan dan de relatieve mate van pijnverlichting meten. Dit is legitiem omdat het de kennis over de pijnstillermedicatie verhoogt …
_Ben je daar zeker van?
Het hangt af van wat men denkt te weten door deze meting. Ernstig verwarrende factoren zijn onder andere te wijten aan het placebo-effect door werking en bijwerkingen van de medicatie. Het enige wat we met zekerheid kunnen zeggen, is dat de deelnemers van zo'n onderzoek minder pijn melden. Over de effecten in de echte, complexe wereld weten we weinig om de belangrijke reden dat we niet weten wat we meten. Wat we zeker niet meten in dergelijk rechttoe rechtaan onderzoek is alles wat met diepgang te maken heeft. Dus: donkere wolken aan de schijnbaar heldere hemel.
Ook een quote van Robert Kennedy (1968) is hier op zijn plaats, in verband met het GDP (gross national product) dat nog altijd gezien wordt als belangrijkste meetlat van welvaart: 'Yet the GDP … does not include the beauty of our poetry or the strength of our marriages, the intelligence of our public debate, or the integrity of our public officials. It measures neither our wit nor our courage, neither our wisdom nor our learning, neither our compassion nor our devotion to our country, it measures everything in short, except that which makes life worthwhile.'
Het beperken van onze kennis tot wat relatief gemakkelijk meetbaar is, leidt tot een ernstige beperking van onze kennis als geheel. Alleen het oppervlakkige belangrijk achten, is fout. Belangrijk-zijn is niet hetzelfde als meetbaar-zijn. Toch is in de praktijk het gros van de mensgerichte experimentele wetenschap gebaseerd op deze premisse. Let's blame Descartes, voor het gemak. 'Meten is weten' is spijtig genoeg op die manier soms niet meer dan een schaamlapje waarachter men het moeilijker controleerbare verstopt. Niet-meetbaarheid maakt niets minder belangrijk. Het maakt het alleen uitdagender om rationeel te blijven. Het is dus beter te kiezen voor openheid. Pas dan kan men voluit meten wat écht belangrijk is, inclusief de grens van het meetbare zelf. Zo raken we de poëzie niet kwijt als deel van de realiteit – belangrijk in gezondheidszorg.
Ik betoog dus niet de meetlat weg te gooien, wel er héél kritisch mee om te gaan – in psychosomatiek bijvoorbeeld véél kritischer dan ik momenteel meestal zie gebeuren, spijtig genoeg ook in onderzoek van het hoogste niveau. Opgesloten in rechttoe rechtaan meetbaarheid bereikt men slechts een deel van de werkelijkheid. Dat vind ik principieel minder rationeel. Dit is belangrijk, want het leidt tot een heel andere maatschappij. Mijn vertrouwen in wetenschappelijke bedrijvigheid blijft overeind door onderzoekers die de grenzen verleggen, zoals Scott et al., die heel recent in een systematic review aantonen dat het met de gekende mate van blindheid bij dubbelblindstudies naar antidepressiva ontzettend pover gesteld is: 'Across the 295 included trials, only 4.7% of studies assessed blinding'. Daarenboven, deze blindheid, wanneer wel nagegaan, 'often fails, among RCTs of antidepressants. This is concerning considering controversy around the efficacy of antidepressant medication.' [1] 'Blindheid' gaat uiteraard over wie in de studie weet in welke studiearm hij zit. Zonder kennis over de mate van blindheid weten we (veel) minder wat er nu eigenlijk gemeten wordt. Het gaat dus soms met kleine stapjes, maar uiteindelijk is wetenschap dé valabele richting, als we maar blijven proberen het juiste te meten.
_Een toekomst van meetbaarheid
Het domein van het meetbare zal zich steeds verder uitbreiden. Dat is een goede ontwikkeling, maar in principe blijven de meest waardevolle dingen onmeetbaar. Als deze vanwege (on)meetbaarheid minder respectabel worden geacht, gaan we de verkeerde kant op. Een stapje verder: het niet-meetbare is nodig om het meetbare te waarderen. Bijvoorbeeld: geld – het ultiem meetbare ruilmiddel. Maar wat is het waard als je er niets mee kan kopen wat al snel minder gemakkelijk meetbare waarde heeft? Een chique auto bijvoorbeeld is voor mij minder waard dan voor de buurvrouw. Ga die weg verder en je komt uit op het ultieme niet-meetbare, zoals een simpel goed gevoel. Daar kan je nu ook weer enigszins de uitwerking van meten, maar niet het gevoel zelf. Voor de purist: het is praktisch niet meetbaar. Het is intractable. Zo ligt het echt waardevolle in het niet-meetbare. Dit geldt omdat we geen mechanisme zijn, maar een organisme. Dat maakt een groot verschil voor het humanisme. Kiezen we voor (moderne uitwerkingen in de lijn van) Descartes of Pascal? Dit is: mechanistisch of meer?
Uitdagend is de verdere ontwikkeling van kunstmatige intelligentie die de ruimte van het meten binnenkort nog sterk zal verruimen. Het zal geen verlengstuk van de huidige meetlat zijn. Het zal ons in staat stellen beter te onderkennen wie wij – Homo sapiensers – eigenlijk zijn. De rechtgeaarde humanist mag er zich gelukkig bij prijzen.
_Noten:
[1] Scott AJ, Sharpe L, Colagiuri B. A systematic review and meta-analysis of the success of blinding in antidepressant RCTs. Psychiatry Res. 2022 Jan;307:114297. doi: 10.1016/j.psychres.2021.114297. Epub 2021 Nov 24. PMID: 34861421.
Meer van Jean-Luc Mommaerts