7 januari 2022
Olifantenpaadjes
De woensdagmiddag was een ramp en is dat altijd gebleven. Hoewel ik stoer volhield dat ik judo leuk vond en niets fijner vond dan met een goede heupworp op de tatami gegooid te worden, zag ik er elke week tegenop. Met een knoop in mijn maag fietste ik door het centrum naar het gehuchtje vlak buiten Meppel waar de sportschool was gevestigd. Onderweg was er één lichtpuntje. Op de hoek bij Bleekerseiland was door het gras en een droge sloot een afkorting ontstaan die een beetje durfal op de fiets in volle vaart durfde te nemen. Ik was zo'n waaghals. Al een stuk van tevoren keek ik uit naar het donkere paadje en verhoogde mijn snelheid. Via een schuin liggende stoeprand stuurde ik het trottoir op om mij vervolgens met ware doodsverachting, die alleen kan bestaan in de gedachten van een jongetje dat opgroeit in een veilig provinciestadje, in de diepte te storten. Een flinke vaart was nodig om aan de andere kant van de sloot weer omhoog te komen.
Later merkte ik dat dergelijke spontane paadjes op meerdere plekken bestonden. Plekken waar de ontwerper blijkbaar andere ideeën had over de kortste of makkelijkste weg dan de mensen die er woonden. Soms is het een kort stukje om een paar meter af te snijden, maar ook wel tientallen meters nieuw pad waar helemaal geen route voorzien was. Olifantenpaadjes heten ze, naar de korte routes die kuddes olifanten nemen. Mensen vinden ze bijzonder intrigerend, want het boek Olifantenpaadjes van fotograaf Jan-Dirk van der Burg was in 2011 in no-time uitverkocht. Erg vermakelijk om te zien hoe de menselijke natuur zich manifesteert in het landschap. Van der Burg noemt het burgerlijke ongehoorzaamheid in zijn meest onschuldige vorm. Het zit blijkbaar in onze aard om de kortste weg te kiezen, zeker als uit het pad blijkt dat anderen dit ook doen. We doen het gedachteloos. Het zijn echt niet alleen jongentjes met tegenzin onderweg naar judo die er gebruik van maken. Iedereen doet het.
Onder planologen is vast discussie wat ermee te doen. Is het een ongevraagd advies over hoe een weg of pad omgelegd moet worden? Moet men maatregelen nemen om de opstandige burger in goede banen te leiden? In de gemeente Leusden in Nederland is tevergeefs geprobeerd paal en perk te stellen aan de chaos en de paadjes te blokkeren. In Finland proberen ze er juist hun voordeel mee te doen door paadjes door de sneeuw te analyseren en te gebruiken voor nieuwe wandelroutes. De menselijke aard heeft een neusje voor de snelste en makkelijkste oplossing. Als we een probleem tegenkomen hebben we snel ons oordeel en een oplossing klaar. Het leverde evolutionair vast een voordeel op om snel een conclusie te trekken en bang te zijn voor vreemde of ongebruikelijke zaken, en dus altijd te vluchten voor geritsel in de struiken.
Het scheermes van Ockham, doorgaans een wapen tegen pseudowetenschap en irrationeel denken, leert dat de meest economische oplossing, diegene met de minste aannames, de voorkeur verdient. Geen ingewikkelde theorieën over niet bestaande energiebanen of geheimzinnige chemische geheugeneffecten, maar gewoon placebo-effect. Geen magische stralingen die objecten verplaatsen of zweverig contact met een hiernamaals, maar gewoon goochelaars en cold reading. Geen Uri Geller of Derek Ogilvy maar de ons helaas recent ontvallen James Randi. Maar snijdt dat scheermes zich bij olifantenpaadjes in de vingers? De meest economische oplossing lijkt toch het paadje door het gras? De vraag is eigenlijk of de meest voor de hand liggende oplossing altijd de juiste is. Ockham, de 14de-eeuwse franciscaner monnik, die trouwens zelf nooit van een scheermes heeft gesproken, bedoelde niet dat de oplossing die voor het grijpen ligt automatisch de juiste en meest economische verklaring is. Het gaat niet om wat het makkelijkst of het meest voor de hand ligt, maar om hoeveel veronderstellingen en nieuwe entiteiten nodig zijn om tot een verklaring te komen. Hoe meer aannames nodig zijn die zelf ook weer verklaringen nodig hebben, hoe inefficiënter een verklaring. Het leidt immers tot een staketsel van opeengestapelde aannames en verklaringen. Dit voorkomen vergt vaak juist meer denkvermogen en is zeker niet altijd het makkelijkst.
Een snel en makkelijk oordeel kan bovendien leiden tot een vooroordeel; meegaan in een vooringenomenheid die als het meest vanzelfsprekend voelt. Ook dit is een olifantenpaadje dat de weg via een genuanceerde en objectieve afweging afsnijdt naar een snel oordeel. Zeker als andere mensen die weg ook nemen, wordt het snel de route van voorkeur. De mens blijft immers een kuddedier dat zich bij voorkeur aanpast aan de groep. Het mooiste voorbeeld hiervan blijft toch de oude candid camera opname van zes mensen in de lift, waarbij het slachtoffer braaf meebeweegt met de vijf anderen, die afwisselend naar links en naar rechts draaien, om toch vooral niet uit de toon te vallen.
Eén Trumpaanhanger die het Capitool inloopt zal niet meteen een bestorming veroorzaken, maar als tientallen zelfverklaarde revolutionairen je zijn voorgegaan, zal zelfs de meest gezagsgetrouwe, alhoewel voorgelogen, patriot als vanzelf opmarcheren naar het kantoor van Nancy Pelosi. Een diep ingesleten sociaal geaccepteerd olifantenpad kan zo aan de basis liggen van discriminatie en vooringenomenheid.
Behalve tot vooroordelen kan de makkelijkste route naar een verklaring ook leiden tot absurde opvattingen. De laatste jaren is de platteaardetheorie aan een opmars bezig. De stijgende populariteit kan deels worden verklaard uit opgevlamd wantrouwen tegen overheden en deskundigen. Maar als daarbij een – voor sommigen – bekend persoon, zoals in de Verenigde Staten de rapper Bobby Ray Simmons Jr, bekend als B.o.B., openlijk en schaamteloos dit pad bewandelt, geeft dit vele anderen de moed dit ook te doen en ervoor uit te komen ook te twijfelen aan de omweg die hen wordt voorgehouden.
Vaak wordt beweerd dat men nog niet zo lang geleden dacht dat de aarde plat was. Toch is al zeker 2500 jaar bekend dat de aarde bolvormig is. Ongeveer 240 jaar voor Christus rekende de Griekse filosoof Eratostenes de omtrek van de aarde uit, door de verschillen tussen schaduwlengtes in de Egyptische steden Syene en Alexandrië te meten. Hij kwam verbazingwekkend dicht in de buurt van de werkelijke omtrek. Dus in weldenkende kringen was al heel lang bekend dat de aarde niet plat is.
Het oorspronkelijke beeld van een platte en stilstaande aarde zal zijn voortgekomen uit de eigen ervaring van een platte omgeving, die niet met 30 km per seconde rond de zon vliegt. Rondlopen op alle kanten van een bol die met die niet te bevatten snelheid door het heelal raast, vormt een absurde omweg die veel sneller en makkelijker kan worden afgesneden op basis van eigen waarneming.
De vraag is waar dít olifantenpaadje toe leidt. Argwaan naar voorgehouden verklaringen, deskundigen en overheden roept beelden op van revolutie en opstand. Ook de recente, soms op absurde overwegingen gebaseerde, bedenkingen tegen coronavaccinaties passen in die ontwikkeling. Zolang het merendeel van onze samenleving nog op de geëigende wegen en paden loopt, kan onze samenleving enkele olifantenpaadjes wel aan en lukt het hopelijk deze opnieuw in te zaaien. Maar ze zijn hardnekkig. Het graszaad op mijn olifantenpaadje door de droge sloot op Bleekerseiland heeft het in elk geval nooit gered.
Meer van Jan Buitenhuis