7 december 2021
De geest is uit de fles in de katholieke godsdienstles
Onlangs las ik een artikel van Didier Pollefeyt, theoloog aan de KU Leuven, over zijn onderzoek naar katholiek geloof bij leerlingen in Australië.
Zoals hij al eerder vaststelde in Vlaanderen, daalt ook daar het aantal gelovige leerlingen heel sterk naarmate ze ouder worden. Tegen de leeftijd van 17-18 jaar zitten in katholieke scholen nauwelijks nog overtuigde gelovigen. Zelfs wat Pollefeyt het postkritische geloof noemt (het niet-letterlijke, het metaforische), is niet de populairste strekking. Sterker nog: er is een duidelijke trend naar het afwijzen van elke vorm van geloof. Dat vindt hij zorgwekkend. Hij wil achterhalen wat de oorzaak is en een remedie voorstellen zodat jongeren zo veel mogelijk terug opschuiven naar de 'ideale geloofspositie', het zogenaamde 'gouden punt'. Men gelooft dan in een persoonlijke god met wie men een actieve connectie voelt, gesterkt door de bijbel, de katholieke tradities, sacramenten en de geloofsgemeenschap.
_God is té goed en geloof té letterlijk
In eerste instantie zoekt men de oorzaak voor de terugval in geloof nog in het typische gedrag van adolescenten. Ze rebelleren gewoon tegen wat ouders, leerkrachten of een andere autoriteit hen opleggen. Het probleem is: als ze 'uitgerebelleerd' zijn en volwassen, dan keren ze niet terug naar het geloof. Men vraagt zich verbijsterd af hoe het kan dat na 12 jaar intensief religieus onderwijs, de meerderheid zich afkeert van het geloof. Men bereikt net het omgekeerde van wat men beoogt.
De hypothese in het artikel is de volgende: het onderricht van het katholieke geloof in de basisschool is te veel gericht op het letterlijke geloof en maakt bovenal te veel gebruik van een positieve theologie (god is goed, god houdt van elk kind, god luistert als je bidt, wie goed doet, zal beloond worden enzovoort). Wanneer men dan later in het leven geconfronteerd wordt met tegenslagen en een verre van ideale realiteit, kunnen jongeren hun beeld van god en hun geloof daar niet mee verzoenen en wijzen ze het af. Met andere woorden: ze hebben zich niet leren wapenen tegen deze ongerijmdheden. Pollefeyt legt de oorzaak én de oplossing uitsluitend bij de aard en inhoud van het religieus onderwijs. Als dat wordt aangepakt, winnen én houden we de katholieke zieltjes.
_Cognitieve dissonantie
Ik heb mijn twijfels bij die redenering. Op school besteedt men hoogstens enkele uren per week aan religieus onderwijs. In het secundair onderwijs krijgen jongeren steeds meer wetenschappelijk onderbouwde inhouden. Ze leren over de evolutie- en de bigbangtheorie, over hoe ze feiten van fictie moeten onderscheiden, krijgen geschiedenis, filosofie en psychologie. Ze leren hoe de wetenschappelijke methode werkt en hoe die de meest betrouwbare kennis oplevert. Het lijkt me logisch dat vele jongeren dan besluiten dat ze dat religieuze denkkader niet meer nodig hebben.
Als mensen cognitieve dissonantie ervaren, een onaangename spanning tussen hun oorspronkelijke overtuiging en tegenstrijdige feiten of informatie, dan probeert men die dissonantie te reduceren, bijvoorbeeld door een andere opvatting aan te nemen. In dit geval dus een wetenschappelijk denkkader in plaats van een religieus.
Als mensen cognitieve dissonantie ervaren, een onaangename spanning tussen hun oorspronkelijke overtuiging en tegenstrijdige feiten of informatie, dan probeert men die dissonantie te reduceren, bijvoorbeeld door een andere opvatting aan te nemen. In dit geval dus een wetenschappelijk denkkader in plaats van een religieus.
_Tegenvoorbeelden
Het idee dat een te grote focus op letterlijk geloof en positieve theologie in de basisschool zou leiden tot een terugval in geloof later, lijkt me ook om een andere reden onwaarschijnlijk. In landen waar een strikte islam wordt onderwezen, zien we nauwelijks een verwerping van het geloof bij volwassenen. In Noord-Afrika en het Midden-Oosten vinden tussen de 75 en de 89 procent van de volwassenen geloof erg belangrijk. In Sub-Sahara Afrika gaat het om meer dan 90 procent van de moslims. Zoals een studie van het Carnegie Middle East Center aantoont, worden in islamitische landen religieuze opvattingen ook verweven in andere vakken op school, waardoor leerlingen er permanent van doordrongen worden. Het is zeker zo dat dit doorgaans geen pluralistische samenlevingen zijn en dat er een opgelegde staatsgodsdienst is, maar ook in landen waar godsdienstvrijheid heerst, zien we dat mensen die hun geloof letterlijk nemen, zelden afvallig worden op latere leeftijd. Denk maar aan gelovigen in de Amerikaanse of Nederlandse Bijbelgordel.
Overtuigde christenen en moslims worden tijdens de adolescentie ongetwijfeld ook geconfronteerd met informatie die tegenstrijdig is aan hun religieuze opvattingen, maar verliezen daarbij hun geloof niet. Ze hebben andere manieren om hun cognitieve dissonantie te reduceren.
Overtuigde christenen en moslims worden tijdens de adolescentie ongetwijfeld ook geconfronteerd met informatie die tegenstrijdig is aan hun religieuze opvattingen, maar verliezen daarbij hun geloof niet. Ze hebben andere manieren om hun cognitieve dissonantie te reduceren.
_Buitenschoolse context
Verder is het haast onbegrijpelijk dat Pollefeyt in zijn studie niet op zoek gaat naar redenen buiten het onderwijs die het verlies aan religieuze overtuiging kunnen verklaren. Onderzoek toont aan dat in welvarende landen met hoge scholingsgraad religie achteruitboert. Godsdienstige normen zijn vaak gericht op het in stand houden van hoge geboortecijfers. Dat uit zich in afwijzing van het gebruik van anticonceptie, het verwerpen van homoseksualiteit en het veroordelen van abortus en echtscheiding. Welvarende samenlevingen hebben geen nood meer aan hoge geboortecijfers, dus deze strikte normering en moraal rond seksualiteit en voortplanting is overbodig en voor vele mensen ook niet meer wenselijk. Ook door de schandalen rond misbruik binnen de katholieke kerk, haken heel wat mensen af.
Binnen die veranderde maatschappelijke context, komen jongeren ook steeds minder in contact met godsdienstige praktijken. In Australië gaat ongeveer 12 procent van de katholieken naar de mis op zondag, in België minder dan 7 procent. Een grote groep kerkgangers is daarenboven ouder dan 65.
Hoewel geïnstitutionaliseerde religies ook in de Verenigde Staten op hun retour zijn, woont 39 procent van de katholieken wekelijks de misviering bij en het loopt op tot 79 procent als je er de mensen bij rekent die zeer regelmatig naar de mis gaan. In islamitische landen is het percentage dat wekelijks de moskee bezoekt nog veel hoger.
Binnen die veranderde maatschappelijke context, komen jongeren ook steeds minder in contact met godsdienstige praktijken. In Australië gaat ongeveer 12 procent van de katholieken naar de mis op zondag, in België minder dan 7 procent. Een grote groep kerkgangers is daarenboven ouder dan 65.
Hoewel geïnstitutionaliseerde religies ook in de Verenigde Staten op hun retour zijn, woont 39 procent van de katholieken wekelijks de misviering bij en het loopt op tot 79 procent als je er de mensen bij rekent die zeer regelmatig naar de mis gaan. In islamitische landen is het percentage dat wekelijks de moskee bezoekt nog veel hoger.
_Verloren zaak
Uit voorgaande gegevens blijkt dat gelovig zijn op volwassen leeftijd sterk correleert met het aanhangen van een letterlijk geloof, met een onderwijscurriculum dat verweven is met religie en met het regelmatig bijwonen van religieuze diensten. Het voorstel van Pollefeyt om kinderen al vroeg te laten kennismaken met een niet-letterlijk, postkritisch geloof om hen te vormen tot overtuigde en weerbare gelovigen, zal dus wellicht weinig succesvol zijn. Voor wetenschappelijk en kritisch geschoolde jongeren die verklaringen zoeken voor lijden en onrechtvaardigheid in de wereld, is een argument als 'we kunnen god niet doorgronden, als mens kunnen we zijn intenties nooit begrijpen' gewoonweg niet overtuigend genoeg.
In het artikel maakt Pollefeyt duidelijk dat hij de situatie erg betreurt en dat hij die wil ombuigen. Toch valt het op dat hij geen enkel argument pro geloof aanhaalt. Ergens staat wel iets over 'een positieve levenshouding, sociale competenties en morele waarden en deugden' die jongeren te danken zouden hebben aan hun katholieke opvoeding, al zijn dat uiteraard geen exclusieve verdiensten van een religieuze opvoeding. Het lijkt alleen om de statistieken te gaan en hoe die op te krikken: hoeveel katholieke jongeren zijn er en hoe sterk is hun overtuiging? Nergens vermeldt men waarom het belangrijk is voor jongeren om gelovig te zijn. Dat is vreemd, tenzij het vooral draait om een achterliggend belang: het behouden van invloed op de samenleving, het onderwijs en een deel van de binnenkort kiesgerechtigde burgers …
Toch lijken voorstellen die moeten leiden tot meer gelovigen niet meer dan wensdenken. Onder impuls van langdurig en kwalitatief onderwijs stapte men noodgedwongen over van een dwingend en letterlijk geloof naar een 'religie light', maar ook dat heeft niet het gewenste effect. De geest is uit de fles en men krijgt hem er niet meer in.
Meer van Nele Strynckx