6 december 2021
Vervreemding en Verlichting
Kneden we de werkelijkheid door een idee of is de idee de vrucht van de werkelijkheid? Het is een eeuwig twistpunt onder filosofen. Aan de haard kan je er avonden mee vullen. Karrenvrachten namen van hooggeleerde auteurs zullen door de kamer zoeven.
Concreter wordt het als je er Marx bijhaalt die natuurlijk op die tweede lijn staat. Marx schreef: 'De arbeider wordt armer naarmate hij meer rijkdom produceert'. Fundamenteel daarbij is 'dat het door de arbeid geproduceerde object, haar product, als een vreemd wezen, als een van de producent onafhankelijke macht tegenover de arbeid als zodanig komt te staan'.
Marx kon niet vermoeden dat het product van de arbeid nog veel vluchtiger zou worden, waardoor het nog veel vlugger aan de arbeider onttrokken wordt. Hoeveel witteboordbedienden vragen zich in onze cybertijd niet af wat de toegevoegde waarde van hun werk is? We hebben er zelfs een naam voor: bullshitjob. Uitgevonden werk. Dat begint te lijken op de tredmolens uit de gevangenissen van de Nieuwe Tijd. Eerst trapten de gevangenen nog een molen vooruit die graan maalde, maar het eindigde met een tredmolen die louter weerstand produceerde. Het ging namelijk om 'hard labour' en niet langer om wat gemaakt moest worden.
Het gaat ondertussen om veel meer dan om de arbeider, zijn arbeid en het product van die arbeid. Het gaat bijvoorbeeld ook om het voedsel dat we in onze mond steken. Uit welke hoek van de wereld komt het? Tegen welke arbeidsvoorwaarden is het tot stand gekomen? Welke ingrediënten zitten er in het potje? Wie is er rijk van geworden en hoe rijk?
Het gaat om de gegevens die we op het internet achterlaten. De posts die we voor ons plezier op de sociale media plaatsen. Wie kan eraan? Waar komen ze terecht? De data die we moeten ingeven in voorgeprogrammeerde systemen, om in orde te zijn met ons werk, onze ziekteverzekering, ons pensioen. Wie gebruikt ze? Wie koppelt ze aan onze slimme meters en met welk mogelijk gevolg? Heeft iemand nog zicht op het geheel?
'We kunnen de vooruitgang niet tegenhouden', hoorden we onze ouders zeggen. Blijft dat waar als we ons door de gigantische vervreemding die ze met zich meebrengt zeer unheimlich beginnen voelen? Ook als die unheimlichkeit het maatschappelijk vertrouwen onderuit slaat?
Vervreemding heeft immers met machtsverhoudingen te maken en vooral met het verdoezelen van die verhoudingen. Als je iedereen kan doen geloven dat een mens moet werken voor zijn bestaan, dan krijg je zelfs massa's op de been achter het plakkaat 'geef ons werk', terwijl vermogenden uiteraard niet moeten werken. Zij zijn immers vermogend geworden 'omdat ze slimmer – edeler? – zijn'. 'Het is altijd zo geweest', hoor je dan zeggen. 'Er zijn heren en er is werkvolk.'
Recent komt daar als argument nog de mislukking van het communisme bij. Zie maar waar het je brengt als je de door de natuur gezegende machtsverhoudingen probeert te doorbreken. Dan is de individuele vrijheid van iedereen naar de vaantjes en leven we in een dictatuur.
Er zijn nog andere geloofseenheden die de macht netjes op haar plaats houden. Zoals het geloof in de eeuwige groei. De mens zal nooit stoppen met nieuwe dingen uitvinden en het leven zal daardoor aldoor gemakkelijker worden. Het leven van wie? Van wie de burn-out nabij is omdat hij de zin van zijn zenuwslopende uren voor het computerscherm niet meer aan kan? Van de arbeider die flexibele lageloonprestaties moet leveren op de cadans van een machinerie die nooit mag stil vallen?
Van de armen, daklozen en vluchtelingen? 'Alle obstakels die de groei in de weg staan, zullen door nieuwe technologieën geneutraliseerd worden.' Waarom dan niet het obstakel van de armoede? Omdat het geen obstakel is voor wie zich met de arbeid van een ander rijk wil boeren?
Vervreemding heeft dus met vreemde machtsverhoudingen te maken. De machtigen zullen steeds proberen om zichzelf in het zadel te houden. Desnoods veranderen zij van gedaante als een kameleon. Vele nazaten van de oude landadel hebben zich na de revoluties ontpopt tot industriebaronnen. Maar steeds zullen ze de opstandelingen tegen elkaar opzetten en mist spuien over de echte verhoudingen. Men verdeelt armen in goede armen die willen werken en slechte armen die te lui zijn op hun gat op te heffen. Het is een stokoude maar nog steeds springlevende truc. Nog steeds worden regeringen gevormd op basis van dit 'compromis'. Het cement van de regeringsploeg heet dan bijvoorbeeld 'jobs, jobs, jobs', net alsof elke job voor alle betrokkenen een weldaad is en net alsof de niet werkende mens een blok aan het been van de mensheid is. Met niet werken wordt dan nog meestal bedoeld 'geen geld opbrengen voor een ander' of als het een zelfstandige betreft 'geen schulden afbetalen aan de bank (want risico nemen is stoer en vergroot de natie toch?)'.
Zo geraken we er natuurlijk niet uit, vooral nu we geconfronteerd worden met de grenzen van de planeet en het duidelijk wordt dat de hele menselijke soort zich bescheidener zal moeten opstellen. We zullen minder uit de aarde moeten lospulken en er minder heen en weer mee moeten zeulen, ter meerdere eer en glorie van een of ander bruto binnenlands product. Als we ons niet bewust worden van de vreemde machtsverhoudingen die ons op die manier blijven 'vooruit' jagen en van de waardestelsels die hen overeind houden, lacht ons geen gezellige toekomst tegemoet.
Echte vooruitgang is dus wakker worden uit een lange geschiedenis van verknechting. De verknechting als werkelijkheid heeft onze ideeën aardig misvormd. Daarin had Marx gelijk. Maar het is wellicht enkel een nieuw idee van die werkelijkheid die haar een nieuwe vorm kan geven. Hegel moet nog niet op de brandstapel. Misschien eindigt de discussie eerder gezellig bij het haardvuur. Want hoera: (het idee om) minder (te) werken wordt vanaf nu een existentiële noodzaak.
Krijgen we dan niet veel tijd om al die oude 'wijsheden' en boeken tegen het licht van een nieuwe wereld te houden? Van Verlichting gesproken?
Meer van Hans Claus