19 november 2021
Piekeren over mindfulness
Sommigen zouden het misschien aan kosmische voorzienigheid toeschrijven, maar het toeval wilde dat ik, net in een periode van torenhoge werkdruk, een aanbod kreeg voor een meditatiecursus én het nieuwe nummer van 'EOS Psyche & Brein' over mindfulness ging. Het wordt voorgesteld als een wondermiddel, maar mindfulness is niks voor mij. Dat werd vrij snel duidelijk tijdens een pedagogische studiedag jaren geleden toen ik 'mindful' een rozijn moest eten. Alle aandacht naar het 'hier en nu', naar de vorm, textuur en smaak van de rozijn, naar het kauwen en knabbelen. Ik kon het niet. Mijn gedachten schoten meteen alle kanten op: hoelang verwachtte men in hemelsnaam dat ik erover zou doen om één (!) rozijn op te eten? En vooral: wat voor nuttigs had ik die voormiddag wél allemaal kunnen doen?
_Wondermiddel in hectische tijden
Misschien is mijn scepsis onterecht en is mijn idee erover vertekend door die ene lachwekkende ervaring? Je leest immers alleen maar positieve zaken over mindfulness, yoga en meditatie. Ook in het nummer van EOS Psyche & Brein staat dat het negatieve gedachten kan doorbreken, stress, angst en piekeren reduceert en zelfs het volume aan grijze stof in de hersenen doet toenemen, waardoor je beter scoort op aandachts- en geheugentaken. Kleine kanttekening van de onderzoekster: het heeft alleen effect als je ervoor open staat. Een zwak argument om me te proberen overtuigen. Je kan ook maar geraakt worden door de heilige geest als je daarvoor open staat … Al snap ik wel wat ze bedoelt, ook relatietherapie zal maar zin hebben als je écht nog met je partner verder wilt.
Vandaag wordt steeds meer wordt mindfulnesstraining aangeboden aan werknemers of is het zelfs een keuzevak voor leerlingen op school.
Moeten we dit toejuichen of zijn we toch best voorzichtig?
Moeten we dit toejuichen of zijn we toch best voorzichtig?
Er zijn enorm veel studies naar de effecten van mindfulness te vinden, vooral bij mensen met fysieke klachten, zoals chronische pijn of met psychische problemen, zoals depressie, angststoornissen, posttraumatische stressstoornis en verslaving. Het ligt voor de hand dat deze problematieken te zwaar zijn om op het werk of op school aan te pakken.
Over de effecten van mindfulness bij 'gezonde' deelnemers bestaan heel wat minder gegevens. Eén meta-analyse van verschillende studies toont aan dat mindfulnesstraining bij gezonde proefpersonen stress kan verminderen, maar dat verder onderzoek zeker aangewezen is. Een ander experiment toont positieve effecten op het emotioneel welzijn, maar ziet geen invloed op cognitieve taken, zoals aandacht en geheugen.
Over de effecten van mindfulness bij 'gezonde' deelnemers bestaan heel wat minder gegevens. Eén meta-analyse van verschillende studies toont aan dat mindfulnesstraining bij gezonde proefpersonen stress kan verminderen, maar dat verder onderzoek zeker aangewezen is. Een ander experiment toont positieve effecten op het emotioneel welzijn, maar ziet geen invloed op cognitieve taken, zoals aandacht en geheugen.
_Lees aandachtig de bijsluiter
Het meest interessante artikel stond in de Journal of Evidence-Based Complementary & Alternative Medicine. Het focust minder op resultaten, maar meer op hoe de studies werden uitgevoerd en de methodologische tekortkomingen ervan.
Slechts 2 van de 17 onderzoeken hadden een 'randomized controlled design'. Daarbij wordt de helft van de deelnemers willekeurig toegewezen aan een experimentele groep die de mindfulnesstraining krijgt en de andere helft aan een controlegroep die deze training niet krijgt. Door middel van een pre- en een posttest gaat men dan het effect van mindfulness na. Bij de andere studies kon je dus niet vaststellen of het effect door de training kwam of eventueel door andere factoren werd veroorzaakt.
Ook het feit dat het onmogelijk is om een 'blind' experiment te doen, kan de resultaten vertekenen. De deelnemers weten immers dat ze mindfulnesstraining krijgen, dus men verwacht dat er effect zal zijn.
Slechts 2 van de 17 onderzoeken hadden een 'randomized controlled design'. Daarbij wordt de helft van de deelnemers willekeurig toegewezen aan een experimentele groep die de mindfulnesstraining krijgt en de andere helft aan een controlegroep die deze training niet krijgt. Door middel van een pre- en een posttest gaat men dan het effect van mindfulness na. Bij de andere studies kon je dus niet vaststellen of het effect door de training kwam of eventueel door andere factoren werd veroorzaakt.
Ook het feit dat het onmogelijk is om een 'blind' experiment te doen, kan de resultaten vertekenen. De deelnemers weten immers dat ze mindfulnesstraining krijgen, dus men verwacht dat er effect zal zijn.
De meeste studies hadden ook telkens maar een klein aantal proefpersonen die zichzelf daarvoor hadden aangeboden. Zo werk je met de meest gemotiveerden, niet met een representatieve doorsnede van een bevolking. Aangezien mindfulness alleen aanslaat bij wie ervoor open staat, is het logisch dat men bij hen positieve effecten vindt.
Er blijkt trouwens een zeer specifieke groep open te staan voor mindfulness: hoger opgeleide vrouwen van middelbare leeftijd met interesse voor een gezonde levensstijl en op zoek naar manieren om bewust te leren omgaan met mentale klachten. Er is wellicht een grote kans dat die gezonde levensstijl sowieso al positieve effecten heeft op hun welzijn, dat hun intelligentie hen al van voldoende probleemoplossingsvaardigheden voorziet en dat ze door hun hoge opleiding een job hebben met een grote mate van autonomie, waardoor ze stressmomenten beter kunnen verdelen. Mindfulness op zich zou dus eerder een kleine factor kunnen zijn.
Er blijkt trouwens een zeer specifieke groep open te staan voor mindfulness: hoger opgeleide vrouwen van middelbare leeftijd met interesse voor een gezonde levensstijl en op zoek naar manieren om bewust te leren omgaan met mentale klachten. Er is wellicht een grote kans dat die gezonde levensstijl sowieso al positieve effecten heeft op hun welzijn, dat hun intelligentie hen al van voldoende probleemoplossingsvaardigheden voorziet en dat ze door hun hoge opleiding een job hebben met een grote mate van autonomie, waardoor ze stressmomenten beter kunnen verdelen. Mindfulness op zich zou dus eerder een kleine factor kunnen zijn.
Een ander zwak punt van de studies is dat ze zich vooral baseren op zelfrapportering door de deelnemers. Die moeten vragenlijsten invullen waarbij ze bijvoorbeeld zelf aangeven hoeveel stress ze ervaren op het moment van de pretest en na de interventie met mindfulnesstraining op de posttest. Dat is niet zo betrouwbaar. Daarenboven wijzen onderzoekers van de Brown University op een grote onderrapportage van negatieve effecten van mindfulnesstraining. In elke studie vallen immers mensen uit. Vaak zijn dat personen die zich niet goed voelden bij de interventie of geen positieve effecten ervoeren. Doordat zij verdwijnen, hou je bijna uitsluitend nog deelnemers over die positieve effecten menen te ervaren en zijn je resultaten vertekend. Mensen durven vaak ook geen negatieve effecten rapporteren uit schaamte ('Ik deed vast iets fout') of om de trainer/onderzoeker niet teleur te stellen. Vaak worden ook algemene, open vragen gesteld over de mogelijk negatieve effecten, meestal door de trainer zelf. Deelnemers zijn niet geneigd daarop te antwoorden, waardoor men ook nauwelijks negatieve effecten registreert.
_Neveneffecten
Een artikel in The Guardian bracht wel een aantal getuigenissen van mensen die erg negatieve ervaringen hadden met mindfulness, gaande van paniekaanvallen, verwardheid en dissociatie (het gevoel hebben dat je bewustzijn los staat van jezelf of de realiteit) tot het hervallen in een nog diepere depressie of het beleven van een psychose.
Het wekt dus zeker verbazing dat zomaar iedereen via avondonderwijs een opleiding tot mindfulnesscoach kan volgen. Een opleiding die trouwens vermeld staat onder 'Alternatieve therapieën', samen met onder andere 'klankschaalmassage', 'kristaltherapie' en 'aurafotograaf'. Hoewel mindfulness veelbelovende resultaten laat zien, moeten we ons er ook van bewust zijn dat het gekaapt kan worden door charlatans die er grof geld aan willen verdienen.
Iedereen kan ook zomaar deelnemen aan sessies mindfulness, zonder dat vooraf wordt nagegaan of iemand (psychische) problemen heeft die misschien net erger kunnen worden door mindfulness en zonder toezicht van een psychiater of psycholoog die gepast kan ingrijpen wanneer het fout gaat.
Verder moeten we opletten dat het niet misbruikt wordt door werkgevers. Wie mindfulnesssessies aanbiedt tijdens of na de werkuren, lijkt immers inspanningen te leveren om stress en burn-out bij werknemers tegen te gaan. Toch legt men zo wel de verantwoordelijkheid voor het oplossen van het probleem bij het personeel in plaats van zelf de échte oorzaken aan te pakken, zoals de zware werkdruk, incompetent management of een slechte werksfeer.
We zijn dus best nog even terughoudend om mindfulness aan te bieden aan werknemers en scholieren. Wellicht werken andere ontspannende activiteiten even goed, zoals lezen, op café gaan, je huisdier aaien of douchen. Dat laatste kan je trouwens ook mindful doen, al richt ik mijn aandacht daarbij liever op een podcast. Absolutely Mental van Ricky Gervais en Sam Harris bijvoorbeeld. Ze spraken onlangs over … meditatie en mindfulness. Het lijkt wel kosmische voorzienigheid, als je daarvoor openstaat tenminste.
Meer van Nele Strynckx