15 november 2021
Over PFOS, klimaatcrisis en aanverwante: de multi-bronnenbenadering van de economische realiteit als duurzame wegwijzer (Deel I van een duo-artikel)
Grote bedrijven zijn geen eiland in de maatschappij. Ze zijn niet alleen heel machtig maar hebben ook een belangrijke impact op mens en natuur.
Dit blijkt nog maar eens met het PFOS-schandaal. Grote bedrijven gebruiken overal het dubbel boekhouden, dat tevens een denksysteem is. Dit wordt universeel aanzien als heel belangrijk voor het kapitalisme. In dit artikel wordt concreet uiteengezet hoe dit universeel instrument duurzaam kan worden herdacht om te komen tot de zogenaamde multibronnenbenadering van de economische realiteit: zij houdt in dat er in de boekhouding, naast de normale aandacht voor de bron van het financieel kapitaal, ook aandacht wordt besteed aan de bronnen van mens en natuur. In Deel II van dit duo-artikel [1] dat gelijktijdig op deze blog wordt gepubliceerd, wordt uiteengezet dat – gezien de maatschappij zélf ook evolueert naar één groot bedrijf – de multibronnenbenadering eveneens nuttig zou kunnen worden aangewend voor de duurzame benadering van de héle maatschappelijke realiteit; dit zou zelfs kunnen uitmonden in een andere duurzame rechtsorde. Ten slotte vermelden wij dat er in de geschriften van Marx (1866) ook reeds sporen van de benadering van de economische realiteit vanuit haar bronnen terug te vinden zijn. Met de multibronnenbenadering wordt aan deze benadering thans een concrete vorm gegeven.
Er wordt overal geschreven wát er zou moeten veranderen. Maar we leven in een rechtsstaat. Dit betekent dat gewenste veranderingen ook in concrete, werkbare en afdwingbare rechtsregels moeten worden gegoten. Kate Raworth, de uitvindster van de DONUT-economie, wees daar eerder reeds op : 'If you want to change the world, you need to change the law’.
In het recente en belangwekkende boek van K. Pistor The Code of Capital (2019) wordt verder gesteld dat het financieel kapitaal er door de eeuwen heen is gekomen tot zijn 'eigen’ wetboek, zijn eigen 'Code of Capital’. Een belangrijke insteek lijkt dus te moeten zijn dat deze door het kapitaal minutieus opgebouwde 'Code of Capital’ ingrijpend en systemisch kan worden bijgestuurd. Het systeem van het dubbel boekhouden lijkt een nuttig en universeel instrument hiervoor.
_'Het dubbel boekhouden is één van de schitterendste uitvindingen van de menselijke geest’ (J. W. Goethe) en ook ‘één van de kerninstrumenten van het kapitalisme’ (S. Johnson)
Het is niet zo gek om te bij het ontwerpen van een duurzaam veranderingsverhaal te vertrekken van het dubbel boekhouden. Het dubbel boekhouden bestaat al meer dan 500 jaar, het is een denksysteem en wordt door sommigen zelfs aanzien als één van de schitterendste uitvindingen van de menselijke geest ooit (J. W. Goethe). Het dubbel boekhouden wordt verder beschouwd als één van de grote sprongen in de menselijke beschaving (prof. Rogier De Langhe, De Morgen, 27/04/2017) en ten slotte is het één van de kerninstrumenten van het kapitalisme (Steven Johnson) [2]. Hierna wordt voorgesteld dit dubbel boekhouden duurzaam te herdenken. In een eerder artikel op deze blog [3] stonden wij ook al stil bij de immense mogelijkheden van dit dubbel boekhouden op dit vlak. Voor belangrijke juridische achtergrondinformatie verwijzen wij eerst naar de voetnoot[4].
Momenteel wordt het dubbel boekhouden aangewend om boekhoudkundige verrichtingen in geld van bedrijven te registreren en om te rapporteren over de winst (of het verlies) voor de aandeelhouders (zij die dus een deel hebben in het kapitaal van de vennootschap – zie de voetnoot).
In een boekhouding telt enkel financiële (geldelijke) winst. Maar het zou o.i. ook kunnen worden aangewend als maatschappelijk instrument, als instrument om te rapporteren over de maatschappelijke winst/verlies die bedrijven al of niet met zich meebrengen.
Dit dubbel boekhouden heeft heel veel facetten omdat het de héle werking van het bedrijf omvat. Het ordent alles wat in het bedrijf gebeurt en is tevens een denksysteem. Relevant voor deze bijdrage is dat er In de boekhouding dus de voormelde rubriek/post 'financieel kapitaal’ is (zie voetnoot 2). Deze rubriek wordt 'technisch’ aanzien als een belangrijke (boekhoudkundige) 'bron’ van het bedrijf, een bron waarmee de vennootschap aan de slag kan gaan (daarnaast zijn schulden ook een belangrijke bron). Financieel kapitaal is in de boekhouding een bron, omdat het datgene is wat de aandeelhouders aan het bedrijf ter beschikking stellen. Hiermee kan dan het doel van het bedrijf bereikt worden: financiële, geldelijke winst maken. Deze winst wordt dan op het einde van het jaar uitgekeerd aan de aandeelhouders of gereserveerd, wat betekent dat de winst blijft in het bedrijf en wordt geherinvesteerd.
_De redenering van het dubbel boekhouden gewoon verder doortrekken
Meer en meer groeit het inzicht dat bedrijven de bronnen van de mens en de natuur uitputten. Dit komt echter niet tot uitdrukking in de boekhouding. Strikt genomen moet dit niet in de boekhouding opgenomen worden, want enkel datgene wat in geld kan worden uitgedrukt moet er in komen. Maar de tijdsgeest is aan het veranderen. Bedrijven zijn helemaal geen eilanden in de maatschappij. Daarom wordt hier voorgesteld om in het (urgente) kader van duurzaamheid in de boekhouding, bij de voormelde bron van financieel kapitaal (die te aanzien is als een boekhoudkundige bron), ook twee grote andere, levende bronnen in te schrijven in de boekhouding: de bronnen van mens en natuur. Gewoon dus de redenering van het denksysteem van het dubbel boekhouden doortrekken op een ruimere schaal en deze twee bronnen toevoegen aan de boekhoudkundige bron van het financieel kapitaal. Een meer volledige weerspiegeling van de realiteit dus. Of anders gezegd: de huidige boekhouding van de bedrijven geeft een vertekend want onvolledig beeld van de realiteit.
_De impact van een bedrijf op de bron van mens en natuur kan vanuit de multi-bronnenbenadering véél méér zichtbaar gemaakt worden in de boekhouding
Dit zou dan de opstap kunnen zijn voor de verplichting om aangaande de impact van het bedrijf op de twee levende bronnen van mens en natuur te rapporteren, zeker indien deze impact maatschappelijk écht belangrijk is. Dit laatste overeenkomstig het zogenaamde, reeds bestaande boekhoudkundige 'materialiteitsbeginsel: wat echt belangrijk is moet in de boekhouding komen. De impact van bedrijven op mens en natuur is dermate belangrijk geworden dat dit zichtbaar moet kunnen zijn. Verder worden de bronnen van de natuur (en de mens) ook schaarser: het is belangrijk hiermee omzichtig om te springen en ook hiervoor zou de boekhouding een relevant instrument kunnen zijn.
We noemen dit hierna de multi-bronnenbenadering voor bedrijven. Meteen een concreet en actueel voorbeeld om dit te illustreren. Recent stond in De Standaard Weekblad van 21 juni 2021 over het PFOS-schandaal het volgende: 'Interne documenten van 3M tonen dat het bedrijf zelf al zeer lang weet dat de chemicaliën zich opstapelen in mens en dier’. Indien de multi-bronnenregel zou zijn toegepast, dan zou het bedrijf hierover gerapporteerd moeten hebben in de toelichting bij haar boekhouding. En dan zou het niet zo ver gekomen zijn als nu, waarbij PFOS overal verspreid is in de natuur. Er zou verder ook een concrete juridische rechtsgrond zijn geweest om een bedrijf waarvan de activiteit de bron van mens en natuur aantast juridisch te kunnen aanpakken.
Men kan nog een stap verder gaan: indien een bedrijf bijvoorbeeld effectief veroordeeld zou worden voor een inbreuk op mens /natuur/omgeving, of ingaat tegen internationaal afgesproken regels, dan dient er verder gegaan te worden dan enkel het geven van informatie: dan zou dit kunnen geboekt worden onder een vorm van de schending van de bronnen van mens en/of natuur, en wel als een aantasting van de natuurlijke/menselijke bronnen, met de vermelding van een minteken (-) bij deze rubrieken in de boekhouding (tegenover een schuld die pas in te lossen is na een bepaalde periode, dit is de technische integratie in de boekhouding).
Een ander mogelijk concreet voorbeeld: de boekhouding zou inzicht of cijfers kunnen geven over de uitputting van de bron van de mens, in de zin van: hoeveel burn-outs er in een bedrijf zijn, of hoeveel langdurig zieken. Dit lijkt toch een duidelijke uitputting van de bron van de mens te zijn, een gegeven dat verder tevens mogelijks relevant kan zijn voor toekomstige werknemers. Of een uitputting van de bron van de mens elders ter wereld zou ook in de boekhouding kunnen komen.
_De boekhouding van de bedrijven op een duurzame wijze doen kloppen
Men zou verder de boekhouding ook kunnen gebruiken om de mate van duurzaamheid van een bedrijf te meten: waarom niet verplichten om in de toelichting bij de boekhouding op te nemen dat er goederen worden ingevoerd uit kwetsbare gebieden, zoals bijvoorbeeld het Amazonegebied in Brazilië (of de goederen hieruit ingevoerd apart laten vermelden, of deze cijfermatig isoleren in de boekhouding); of ook hoeveel afstand de gekochte (of geproduceerde) producten afleggen ('kilometerboekhouding’), of hoeveel er wordt weggegooid (zowel bij de productie als bij de verkoop). Of nog hoeveel nitriet er wordt geproduceerd door het betreffende bedrijf.
Bij uitbreiding zou ook duidelijk op de voorgrond in de boekhouding moeten worden gebracht hoeveel belastingen er worden betaald (of niet betaald). De mate van betaling van belastingen is immers ook een indicator van de mate waarin bijgedragen wordt aan de globale lasten van de maatschappij. De overheid stelt middelen (bij de burgers verzameld) ter beschikking van iedereen en is op die wijze ook een bron die moet worden gerespecteerd. Zo betaalt bv. Amazon geen belastingen maar wordt er wel een beroep gedaan op alle infrastructuur die door de overheid wordt aangeboden, terwijl verder door dit bedrijf ook de bron van de mens wordt uitgeput door de mensen te laten werken in mensonwaardige omstandigheden. Kortom, hoeveel wordt bijgedragen in de gemeenschappelijke lasten van de maatschappij?
_De immense mogelijkheden van het dubbel boekhouden
De boekhouding van bedrijven biedt immens veel mogelijkheden inzake duurzaamheid. Zo zou de boekhouding van het bedrijf als belangrijke, universele, duurzame kapstok voor héél véél kunnen dienen. Waarom bijvoorbeeld niet vanuit de boekhouding meteen een link leggen naar het heel actuele zogenaamde 'sanctieregister’ dat door Minister Demir wordt ingevoerd? Verder zou de sanctie voor bedrijven die momenteel aan greenwashing [5] doen op een duidelijke manier kunnen blijken uit … de boekhouding en dit als inbreuk op de bron van de natuur. Iedere dag bieden er zich duurzame mogelijkheden van de boekhouding aan.
De overheid zou de aldus herdachte boekhouding volop kunnen aanwenden als een duurzaam maatschappelijk instrument. Het verplicht 'meenemen’ van het respect voor de grote maatschappelijke bronnen in de boekhouding zou hierdoor concreet héél véél mogelijk maken. Het zou bijvoorbeeld aanleiding kunnen geven tot het bepalen van de mate waarin een bedrijf concreet en werkelijk duurzaam is: dit zou dan eventueel gevolgen kunnen hebben voor het al of niet (verder) beroep kunnen doen op tegemoetkomingen van de overheid, of zou zelfs tot het al of niet tijdelijk weren van het bedrijf uit de maatschappelijke duurzame rechtsorde kunnen leiden. Dit zal later aan bod komen in deel II van dit duo-artikel (verwijzing naar de zogenaamde 'Share of Society’).
Zo zou met dit veranderingsverhaal, gebaseerd op het herdenken van de boekhouding, concreet een stap kunnen worden gezet in de realisatie van de eerste krijtlijn van de Verklaring van 30 november 2019, een initiatief van Hans Claus: 'De economie wordt terug ten dienste gesteld van mens en natuur, met een boekhouding waarin de bescherming van mens en natuur verankerd wordt’. Deze Verklaring van 30 november 2019 is visionair en werd reeds onderschreven door meerdere organisaties. Naast deze krijtlijn zijn er trouwens nog vijf andere grensverleggende krijtlijnen waarmee een duurzaam maatschappelijk toekomstbeeld wordt uitgetekend. De Verklaring wordt door steeds meer mensen onderschreven: voor de ondertekenaars en de tekst van de Verklaring, zie de link: https://novemberverklaring.eu/
_Besluit en verwijzing naar de geschriften van Marx
Op basis van het denksysteem van het dubbel boekhouden wordt gekomen tot de benadering van de realiteit van het bedrijfsleven vanuit haar bronnen. De benadering van de economische realiteit vanuit de drie grote bronnen (een boekhoudkundige bron en twee grote levensbronnen) is een benadering die tot nu toe nog nooit is gebeurd, hoewel er hiervan wel concrete sporen terug te vinden zijn in de geschriften van Marx (in zijn briefwisseling met Engels) (1866). Ik citeer:
'De kapitalistische productie … verstoort de circulatiestroom van de materie tussen de mens en de bodem: dat wil zeggen dat ze de terugkeer naar de bodem verhindert van wat de mens consumeert om zich te voeden en zich te kleden; bijgevolg verstoort ze met geweld de noodzakelijke regeling om tot een duurzame vruchtbaarheid van de bodem te komen … Daarenboven betekent iedere vooruitgang van de kapitalistische landbouw een vooruitgang in de kunst om de arbeider uit te schudden, maar ook in de kunst om de aarde te verarmen: iedere tijdelijke verbetering van de vruchtbaarheid van de bodems brengt een definitieve ondergang van deze vruchtbaarheidsbronnen dichterbij.’ (Marx, Lettre de 1866). (eigen cursivering).
'De kapitalistische productie … verstoort de circulatiestroom van de materie tussen de mens en de bodem: dat wil zeggen dat ze de terugkeer naar de bodem verhindert van wat de mens consumeert om zich te voeden en zich te kleden; bijgevolg verstoort ze met geweld de noodzakelijke regeling om tot een duurzame vruchtbaarheid van de bodem te komen … Daarenboven betekent iedere vooruitgang van de kapitalistische landbouw een vooruitgang in de kunst om de arbeider uit te schudden, maar ook in de kunst om de aarde te verarmen: iedere tijdelijke verbetering van de vruchtbaarheid van de bodems brengt een definitieve ondergang van deze vruchtbaarheidsbronnen dichterbij.’ (Marx, Lettre de 1866). (eigen cursivering).
In dit eerste van twee artikels werd aan deze visie van Marx een concrete en werkbare vorm gegeven voor bedrijven. In het tweede artikel dat gelijktijdig op deze blog wordt gepubliceerd wordt uiteengezet dat de multibronnenbenadering ook op ruimere schaal, voor de hele maatschappij, relevant kan zijn . Marx revisited?
[1] Artikel met als titel: “PFOS, klimaatcrisis,..: de multi-bronnen-benadering van de maatschappelijke realiteit als duurzame wegwijzer”
[2] Steven Johnson: “Briljante ideeën: hoe kom je erop?: innovatief denken kun je leren”, p. 57 (2011).
[3] https://humanistischverbond.be/blog/495/de-toekomst-herdenken-en-concreet-bijsturen-vanuit-de-multibronnenbenadering-van-de-maatschappij/
[4] Er is in de wet vastgelegd welke bedrijven er allemaal een beroep moeten doen op dit dubbel boekhouden. In de regel zijn het zogenaamde grote vennootschappen die het dubbel boekhouden moeten toepassen. Een vennootschap is een creatie van de menselijke geest, een rechtsfiguur, een juridisch georganiseerde vorm die vooral grote bedrijven aannemen. Een vennootschap ontstaat doordat meerdere mensen voor het voeren van een bedrijf hun eigen gelden en goederen en hun inzet samenbrengen om hiermee dan winst te maken. In ruil voor wat zij samenbrengen krijgen zij een aandeel in de aldus ontstane vennootschap. Wat zij samenbrengen komt in de boekhouding onder de post ‘kapitaal’ en in functie van wat men bijdraagt in dit kapitaal krijgt men dan aandelen in dit kapitaal. Een vennootschap is verder een ‘rechtspersoon’ wiens vermogen afgescheiden is van dat van degenen die de vennootschap hebben opgericht. Een rechtspersoon is drager van rechten en verplichtingen, zoals een natuurlijke persoon. Een natuurlijke persoon is een levend wezen, een rechtspersoon een rechtsfiguur (zie tevens voor het onderscheid, volgend filmpje: https://www.youtube.com/watch?v=9U4KNGRzhR8 )
[5] Greenwashing of groenwassen is het zich groener of maatschappelijk verantwoordelijker voordoen dan een bedrijf of organisatie daadwerkelijk is. Men doet alsof men weloverwogen met het milieu en/of andere maatschappelijke thema's omgaat, maar dit blijkt vaak niet meer dan 'een likje verf' te zijn. (Bron: Wikipedia)
[2] Steven Johnson: “Briljante ideeën: hoe kom je erop?: innovatief denken kun je leren”, p. 57 (2011).
[3] https://humanistischverbond.be/blog/495/de-toekomst-herdenken-en-concreet-bijsturen-vanuit-de-multibronnenbenadering-van-de-maatschappij/
[4] Er is in de wet vastgelegd welke bedrijven er allemaal een beroep moeten doen op dit dubbel boekhouden. In de regel zijn het zogenaamde grote vennootschappen die het dubbel boekhouden moeten toepassen. Een vennootschap is een creatie van de menselijke geest, een rechtsfiguur, een juridisch georganiseerde vorm die vooral grote bedrijven aannemen. Een vennootschap ontstaat doordat meerdere mensen voor het voeren van een bedrijf hun eigen gelden en goederen en hun inzet samenbrengen om hiermee dan winst te maken. In ruil voor wat zij samenbrengen krijgen zij een aandeel in de aldus ontstane vennootschap. Wat zij samenbrengen komt in de boekhouding onder de post ‘kapitaal’ en in functie van wat men bijdraagt in dit kapitaal krijgt men dan aandelen in dit kapitaal. Een vennootschap is verder een ‘rechtspersoon’ wiens vermogen afgescheiden is van dat van degenen die de vennootschap hebben opgericht. Een rechtspersoon is drager van rechten en verplichtingen, zoals een natuurlijke persoon. Een natuurlijke persoon is een levend wezen, een rechtspersoon een rechtsfiguur (zie tevens voor het onderscheid, volgend filmpje: https://www.youtube.com/watch?v=9U4KNGRzhR8 )
[5] Greenwashing of groenwassen is het zich groener of maatschappelijk verantwoordelijker voordoen dan een bedrijf of organisatie daadwerkelijk is. Men doet alsof men weloverwogen met het milieu en/of andere maatschappelijke thema's omgaat, maar dit blijkt vaak niet meer dan 'een likje verf' te zijn. (Bron: Wikipedia)
© Lieven Nollet