3 november 2021
De Betekeniscrisis
Deze crisis is waarschijnlijk de meest betekenisvolle onder alle crisissen. Het gaat hier om 'diepe betekenis'.
Mensen houden vast aan zingeving. Begrijpelijk, want waarom doet iemand iets? Omdat er een 'waarom' is en dus ook betekenis, keuzevrijheid, leven. Zonder voedsel gaan we dood; zonder diepgaande betekenis zijn we bij wijze van spreken al dood. In dit geval kunnen we spreken van een levende dode, een zombie, een betekenisloze robot. De gruwel van dergelijke zinloosheid maakt dat heel wat mensen op zoek gaan naar veiligheid. Men kan zich voor zinloosheid verstoppen en zo een gevoel van veiligheid creëren, maar op die manier vindt men weinig zingeving. De mensheid geraakt dan ook hoe langer hoe meer verzeild in een betekeniscrisis. Dit uit zich in depressie, burn-out, angst, chronische pijn enzovoort. Om nog maar te zwijgen over de agressie in de wereld. Er worden oorlogen gevoerd voor zingeving, tegen intrinsiek betekenisloze vijanden.
Religie geeft betekenis, al gaat dit vaak ten koste van rationaliteit. Toch ligt de betekenis van een religie niet in een exacte formulering, noch in een verhaal, noch in een of ander beeld. Het gaat hier immers over vormen en niet over inhoud. Louter conceptueel gezien lijken religies meer op schuilplaatsen. Wanneer men religies met meer diepgang bekijkt, krijgt men een heel ander verhaal, hoewel het dan ook moeilijker en veeleisender wordt. In de diepte gaat religie over diepe betekenis zelf. Het is misschien best om hier radicaal open in te zijn.
En wat zegt de wetenschap? Ze zegt dat er nergens betekenis te vinden is – niet in het verleden, niet in één of meerdere goden, niet in een land voorbij de wolken. Zelfs niet in een land voorbij de dood. Misschien in een toekomst waarin de wetenschap zelf alle problemen heeft opgelost? Dat is een modernistische belofte, maar mijn verstand zegt dat ze op zijn zachtst gezegd beladen is met onzekerheid. Trouwens, is die toekomst relevant voor de mensen (wij dus) die nu leven? Het is slechts een van de problematische kwesties in deze.
Conceptueel-rationele wetenschap zal op zichzelf nooit betekenis brengen. Het is er zelfs per definitie tegengesteld aan. Geen wonder dat het 'tijdperk van de wetenschappelijke verlichting' gepaard gaat met de meest diepgaande betekeniscrisis aller tijden. Vooraleer je wegspringt, lees nog even door.
Veel mensen zijn bang voor zichzelf omdat ze het gevoel hebben dat er diep van binnen nog veel onbekend is wat zingeving betreft. Op deze manier wordt het erg beangstigend. Dus mensen rennen weg van zichzelf en zoeken ergens anders naar betekenis. Zo raken ze in innerlijke dissociatie, bron van alle zinloosheid. Dit kan doorgaan in een hectische spiraal van verstoppertje spelen, met al te zichtbare gevolgen van dien. Ik bedoel, kijk maar. Er is geen dag dat het ons niet van alle kanten bespringt. De Betekeniscrisis slaat toe. Mensen die zich vanbinnen zinloos en leeg voelen, zijn depressief. Maar interessant genoeg gaat 'nirvana' – om maar één traditie met een metafoor te noemen – over het betreden van Leegte.
Is de behoefte-aan-betekenis (merk de koppeltekens) een oplossing? Natuurlijk is dit niet de uiteindelijke oplossing, maar in mijn ogen gaat het wel die richting uit. Wel even enkele zinnen doordenken: in onze behoefte aan betekenis zijn we op zoek naar iets, zij het extern of intern. In onze behoefte-aan-betekenis daarentegen gaat de specifieke behoefte vóór op de betekenis. Dit betekent (ja) dat we moeten kijken naar onze behoefte terwijl we die niet meteen proberen in te vullen met het ding-dat-betekenis-wordt-genoemd -- dat trouwens toch niet bestaat. De behoefte staat op zichzelf.
Door niet te proberen van onze behoefte-aan-betekenis af te komen door ze op te vullen, kunnen we aan een andere zoektocht beginnen. Het is geen gemakkelijke zoektocht, maar het is er in ieder geval eentje die haalbaar is. Het is de zoektocht naar mentale groei en naar verlichting van het lijden van onszelf en anderen. Dat is Mededogen. Verbazingwekkend genoeg brengt dit elke keer weer ook betekenis.
Meer van Jean-Luc Mommaerts