11 oktober 2021
Uitreiking Arkprijs van het Vrije Woord 2021, Huis van Herman Teirlinck (Beersel), zaterdag 9 oktober 2021
Toespraak door Yves T'Sjoen
Geachte laureaat van de Arkprijs van het Vrije Woord,
beste Caroline Pauwels,
dames en heren, geachte genodigden,
beste Caroline Pauwels,
dames en heren, geachte genodigden,
Op 24 maart stuurde het Arkcomité dit verblijdend bericht de wereld in: 'De 71e Arkprijs van het Vrije Woord is unaniem toegekend aan Caroline Pauwels, rector van de VUB'. 's Avonds laat is het nieuws in het radiojournaal verkondigd. De volgende dag zat prof. Pauwels in De Afspraak bij Bart Schols, fier als een gieter, zichtbaar trots en verguld met de prijs. Wij moeten u dankbaar zijn: niet eerder is een pas verkozen Arklaureaat zo genereus onthaald in de media. De bekroning wordt beschouwd als een volkomen terechte beslissing, voor iemand die het woord in alle vrijheid liefheeft en inzet in het maatschappelijk debat. U heeft de Arkprijs weer op de kaart gezet.
Volgens het Arkcomité zijn '[uw] inzet voor een grotere en meer interculturele toegankelijkheid tot het hoger onderwijs, en het aanhalen van [eenieder] bij begrijpelijke wetenschapsinformatie […] een bijzondere bijdrage tot de democratisering van onze samenleving'. Ik citeer verder uit het juryrapport: 'Haar betrokkenheid bij de oprichting van het Hannah Arendt Instituut in Mechelen wil de geschiedenis in een genuanceerd perspectief overdragen aan de volgende generaties. Haar vastberaden stellingname tegen patriarchaal en eenzijdig autoritair denken past perfect in de politieke verdraagzaamheid en gelijkheid van geslachten, overtuigingen en etnische afkomst. Zij straalt een authentiek humanisme uit, en werkt vanuit haar positie voor jongeren en vrouwen, technisch geschoolden en sociaal betrokkenen. Haar engagement voor het vrije woord is oprecht en onbuigzaam.' Dat zijn ronkende dithyramben, maar ook zo terecht en pregnant geformuleerd.
Dat de naam van de laureaat voortaan gegrift staat in de roemruchte Ark ligt dus voor de hand en past volkomen in het opzet en de symbolische waarde die de Arkprijs in Vlaanderen vertegenwoordigt. De Arkprijs van het Vrije Woord is ingesteld door Herman Teirlinck na ideologische discriminatie tegenover Marnix Gijsen in 1950. Dat wij meer dan zeventig jaar na de eerste bekroning – Christine D'haen – de prijs uitreiken in het vernieuwde huis van Herman Teirlinck in Beersel versterkt de symboliek.
De stichting Arkcomité van het Vrije Woord heeft als doelstelling de bevordering van de 'Nederlandse cultuur' en de verdediging van de vrije meningsuiting. De stichting zet de taak voort van de redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift, toen vooral literaire schrijvers werden bekroond. U moet er de erelijst van de prijs maar op naslaan.
De stichting Arkcomité van het Vrije Woord heeft als doelstelling de bevordering van de 'Nederlandse cultuur' en de verdediging van de vrije meningsuiting. De stichting zet de taak voort van de redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift, toen vooral literaire schrijvers werden bekroond. U moet er de erelijst van de prijs maar op naslaan.
Tijdens de juryberaadslaging over de nominaties wordt soms heftig gedebatteerd over organisaties en personen die op het publieke forum voor maatschappelijk relevante thema's opkomen, veelal in de contramine, het woord nemen in de publieke ruimte. Ook het belang van de 'Nederlandse cultuur' in de breedste zin van het woord komt nadrukkelijk aan bod. Staat u mij toe dat ik hier even op inga. Sigrid Bousset spreekt zo dadelijk de laudatie uit.
Bij deze feestelijke gelegenheid snijd ik als voorzitter van het Arkcomité een onderwerp aan dat niet alleen mijzelf maar ook het comité én de laureaat ter harte gaat. Ik weet dat in het essay Ode aan de verwondering, ingeleid door het gedicht Het Ontelbare van Rutger Kopland, veel aandacht gaat naar de mens- en geesteswetenschappen, zoals ook in het boek dat Caroline Pauwels schreef of insprak met Pat Donnez en Jean-Paul van Bendegem: Wonderlust. De kunst van een mooi leven. Meermaals worden het belang van talen, kritisch denken en verwondering, multiperspectivisme en meertaligheid, het intellectueel debat onderstreept. Gezien de alarmerende toestand waarin bijvoorbeeld de talenrichtingen zich vandaag bevinden, bij uitbreiding de humanities, wens ik bij wijze van huldebetoon aan de laureaat en namens het Arkcomité een lans te breken.
Het Arkcomité onderstreept in zijn vergaderingen het fundamentele maatschappelijk belang van sociale en geesteswetenschappen, cultuur- en gedragswetenschappen. Op de middelbare school en aan universiteiten en hogescholen wordt al langer een dalende interesse vastgesteld voor de menswetenschappen. De cijfers van de Vlaamse overheid zijn sprekend. Het Arkcomité betreurde enkele jaren geleden al de beslissing van de Vlaamse onderwijsnetwerken om het schoolvak Nederlands (en dus de talenstudie) te reduceren. Ook de nogal eenzijdige inzet op STEM-vakken, in het anglofiele jargon van onze bestuurlijke overheid: Science, Technology, Engineering en Mathematics, baart het comité al langer zorgen. Aan de universiteiten zien de menswetenschappen reeds enkele jaren het aantal eerstegeneratiestudenten dalen. Vandaag zijn we beland op een historisch dieptepunt wat de inschrijvingen voor talenstudies betreft. Aangezien het Arkcomité statutair over 'Nederlandse cultuur' gaat – een brede passe-partout – mag ik dit zeggen: de opleidingen taal- en letterkunde in ons taalgebied, niet alleen de studie van het Nederlands in Nederland en ook steeds meer aan Vlaamse universiteiten, hebben nooit zo weinig jongeren aangesproken. Het is intussen bekend dat aan de VU Amsterdam de bacheloropleiding Nederlands is opgeheven, ingegeven door een meedogenloze markteconomische logica die is gericht op rendement en centen. Precies datgene waartegen Caroline Pauwels zich verzet: een markteconomisch denken, het rendementdenken dat onze hogescholen en universiteiten in een greep houdt. Het is stuitend dat de 'kleinere' talen van de Europese Unie nauwelijks nog worden bestudeerd aan universiteiten in Europa. Een voor een worden taalopleidingen geschrapt.
Ook de 'Nederlandse cultuur' staat onder druk. De taal wordt mismeesterd en verkracht, nog het meest door degenen die er zich vaak op beroepen. Bijna een decennium geleden heeft Martha Nussbaum er in haar bekende pamflet Not for profit (2010) al op gewezen dat liberal arts-vakken fundamenteel zijn voor kritisch burgerschap en het democratische gesprek. Zonder een investering van politieke overheden, onderwijskoepels en universiteitsbesturen in de geesteswetenschappen (filosofie, geschiedenis, taal- en letterkunde, toegepaste taalkunde, kunst-, muziek- en theaterwetenschappen) loopt de toekomst van de democratie gevaar. De Amerikaanse filosofe wijst erop dat vaardigheden die vooral door de alfawetenschappen worden aangereikt, zoals kritisch en creatief denken, heldere communicatie, empathisch vermogen, cognitieve kunde, de kunst van de nuance en de meervoudige blik, in de verdrukking dreigen te geraken. Hier schuilt een gevaar in.
Gezien het maatschappelijk-culturele belang van de geesteswetenschappen, de noodzaak van kritische burgerzin, historisch perspectief en dus ook van communicatieve vaardigheden, spreekt het Arkcomité bij deze gelegenheid zijn bezorgdheid uit. Daarom pleit het Comité van het Vrije Woord ervoor en dringt er bij de Vlaamse overheid op aan in het onderwijs méér in te zetten op meertaligheid en de geesteswetenschappelijke vorming van scholieren en studenten. Aangezien de bevordering van de ‘Nederlandse cultuur’ zoals gezegd een van de pijlers is van het Arkcomité, wordt met klem gevraagd in tijden van verengelsing en taalverschraling, niet alleen aan de universiteiten, maar ook in het maatschappelijk landschap, méér in te zetten op talenstudies en meertaligheid. Wie zijn of haar taal niet meester is, is verknecht. Taal staat op ons paspoort, wij zijn hoe we spreken. Taalverwerving en taalvaardigheid moeten blijvend belangrijke aandachtspunten zijn in het beleid, in het lager en middelbaar onderwijs, aan hogeronderwijsinstellingen. Meer taal en literatuur in alle opleidingen: we moeten er werk van maken. Wie de taal verloochent, miskent zichzelf. Of zoals Charles Ducal dichtte: 'wij hangen als een teek aan de taal'.
Meertaligheid, multiculturaliteit, etnisch-culturele diversiteit: het zijn dure woorden, maar ze zijn zo belangrijk. Ook het Nederlands maakt deel uit van die meertaligheid. Ik wil het belang van 'de Nederlandse cultuur' onderstrepen, omdat dat belang sinds de oprichting van de Arkprijs van het Vrije Woord hoog staat aangeschreven. Nederlandse cultuur in contact met andere talen en culturen: het is de legitimering van deze symbolische en maatschappelijk gesproken belangrijke prijs. Mensen met een migratieachtergrond studeren de taal als deel van een inburgeringscursus, buitenlandse professoren aan onze universiteiten moeten met het oog op een benoeming in enkele jaren de voertaal van onze instellingen onder de knie te krijgen. Het is kortom van onmiskenbaar belang leerlingen en studenten een uitstekende en wervende opleiding aan te bieden. Het schoolvak Nederlands en de opleidingen Nederlands aan onze universiteiten en hogescholen in het bijzonder, staan voor nieuwe uitdagingen. Ze hebben nood aan verdieping, meer maatschappelijke relevantie.
(lees verder onder de foto)
(lees verder onder de foto)
© Babeth Albert
Met deze bijdrage onderstreept het Arkcomité de noodzaak van méér geesteswetenschappen, naast bèta- en gammawetenschappen. De vrijwaring van de vrijheid van meningsuiting is precies de reden waarom dit pleidooi wordt gehouden. Zonder taalcompetenties, zin voor meertaligheid, geen freedom of speech, geen vrije woord. Nu de menswetenschappen in het curriculum minder aandacht krijgen, roepen wij de onderwijsnetten, de rectoren van onze universiteiten en de Vlaamse politieke overheid op de nodige initiatieven te nemen om in de woorden van Nussbaum 'de vorming van goed geïnformeerde, onafhankelijke en tot medeleven met anderen in staat zijnde democratische burgers' blijvend te garanderen.
Met prof. Pauwels, de laureaat van de Arkprijs van het Vrije Woord, hebben we zonder meer een medestander, iemand die het woord behendig hanteert, hoog aanschrijft en als instrument gebruikt om te verbinden, mensen bij elkaar te brengen. In het slothoofdstuk van Ode aan de verwondering kunnen we lezen: 'Leer met anderen te praten. Iedereen heeft een klankbord nodig. Vaak volstaat het om je gedachten hardop tegenover een ander te formuleren, om goed te kunnen inschatten hoe sluitend je argumenten eigenlijk wel zijn of hoe futiel de dingen waar je je druk over maakt. Omgekeerd: wees zelf ook een klankbord voor anderen, in het bijzonder voor die mensen waarvoor je het verschil kunt maken. Mens word je in pluraliteit, schreef Hannah Arendt. Praten met anderen is je spiegelen aan die anderen. En door in de spiegel te kijken zie je jezelf met andere ogen. Dat kan confronterend zijn, maar dat kan geen kwaad. Verwondering is het begin van de wijsheid, moet je maar denken.' De Ark is een kritische spiegel voor de maatschappij, een schurend klankbord, een forum dat wil verbinden, dat het spreken in alle vrijheid van het hoogste belang acht. Wij zijn als leden van de Ark bijzonder vereerd dat Caroline Pauwels de voordracht heeft aanvaard en dat haar naam voortaan bijgeschreven staat op de Ark. De Ark wordt sinds de oprichting bewaard in het Letterenhuis in Antwerpen en heeft nu een onderkomen gekregen in het huis van Herman Teirlinck. Het is voor ons allen, ook de collega's van het huis van Herman Teirlinck, een eer dat u de prijs vandaag in ontvangst neemt en dat uw naam staat bijgeschreven in een plejade van vrije geesten, verdedigers van het woord in alle vrijheid, van degenen die ook als het schuurt en wringt niet schuwen op het publieke forum en achter of voor de schermen hun stem te verheffen. Wij wensen u daarvoor te danken. Niet alleen de leden van het comité, ook alle medewerkers aan het huldigingsboek, door Lukas De Vos samengesteld, dat u straks wordt overhandigd. U zult merken dat ik hier niet alleen sta met mijn huldebetoon en woorden van lof en erkentelijkheid. 'Verwondering is het begin van de wijsheid.'
Ik dank u.
Dit is de uitgebreide versie van de toespraak die op zaterdag 9 oktober in het huis van Herman Teirlinck werd uitgesproken.
Meer van Yves T'Sjoen