26 augustus 2021
Mensenrechten: standaard of optioneel?
De gebeurtenissen in Afghanistan beheersen het nieuws. De terugtrekking van Amerikaanse troepen luidde een herovering van het land door de taliban in. De schrijnende beelden aan de luchthaven van Kaboel verraden de paniek en wanhoop van veel Afghanen. Er verschijnen talloze reportages, artikels en opiniestukken die proberen te vatten waarom de twintig jaar durende missie fout liep. De opinies die me het meest opvallen, zijn deze waarin men stelt dat het niet mogelijk, noch wenselijk is om 'westerse ideeën' in niet-westerse samenlevingen te introduceren
Deze opvatting past binnen het cultuurrelativisme, een leer die stelt dat alle gewoonten en tradities van gelijke waarde zijn en dat het noodzakelijk is verdraagzaamheid tegenover die andere gebruiken te onderschrijven. In die optiek is een samenleving die op politiek vlak georganiseerd wordt door afspraken tussen lokale krijgsheren evenwaardig aan een democratische besluitvorming door middel van stemrecht voor elke burger, het gebruik dat vrouwen in de publieke ruimte onzichtbaar moeten zijn, evenwaardig aan gelijke deelname aan het maatschappelijk leven voor mannen én vrouwen of het uithuwelijken van (soms minderjarige) meisjes even aanvaardbaar als vrije partnerkeuze. Volgens cultuurrelativisten is het niet aan ons, 'westerlingen', om te bepalen of het voor mensen uit andere culturen aanvaardbaar is en moeten we af van dat paternalistische en neokoloniale denken.
_Cultuurrelativisme: mensenrechten als keuzeoptie
Wanneer het over mensenrechten gaat, zijn er vanuit die hoek bedenkingen over de universaliteit van de mensenrechten, zoals opgesteld in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Er bestaat geen universele cultuur, dus zijn er ook geen universele rechten. Nochtans waren er bij de stemming over het aannemen van de Verklaring in 1948 geen staten die tegenstemden. Er waren wel onthoudingen van de Sovjet-Unie en een aantal Oostbloklanden, Saoedi-Arabië en Zuid-Afrika, om nogal evidente redenen. Ook later, toen kolonies onafhankelijke staten werden, namen zij de Verklaring aan, ook al hadden ze een niet-westerse cultuur.
Als regimes of groeperingen nu opperen dat de mensenrechten niet universeel zijn omdat ze niet passen binnen hun cultuur, dan is dat meestal om kritiek op hun wanpraktijken af te wimpelen, om zich aan hun eigen macht vast te klampen en/of financieel te profiteren van de situatie, ten koste van de gewone bevolking. 'Moeilijk verenigbaar met de cultuur van hun land' is dan eerder een excuus dan een oprechte overtuiging. De weerstand tegen het aannemen en toepassen van de mensenrechten zou je vanuit hun standpunt nog enigszins kunnen begrijpen.
De terughoudendheid van cultuurrelativisten met betrekking tot het 'opleggen' van mensenrechten, is echter onbegrijpelijk. In een opiniestuk in De Standaard (23/08/21) vergelijkt filosoof Luuk van Middelaar het zelfs met de christelijke kruistochten of koloniale beschavingsmissies. We moeten volgens hem loskomen van het idee dat onze waarden van mensenrechten, democratie en kritische wetenschap ook universele waarden zijn en dat vraagt om tolerantie, pluralisme en het erkennen van verschillen, zo stelt hij.
Als regimes of groeperingen nu opperen dat de mensenrechten niet universeel zijn omdat ze niet passen binnen hun cultuur, dan is dat meestal om kritiek op hun wanpraktijken af te wimpelen, om zich aan hun eigen macht vast te klampen en/of financieel te profiteren van de situatie, ten koste van de gewone bevolking. 'Moeilijk verenigbaar met de cultuur van hun land' is dan eerder een excuus dan een oprechte overtuiging. De weerstand tegen het aannemen en toepassen van de mensenrechten zou je vanuit hun standpunt nog enigszins kunnen begrijpen.
De terughoudendheid van cultuurrelativisten met betrekking tot het 'opleggen' van mensenrechten, is echter onbegrijpelijk. In een opiniestuk in De Standaard (23/08/21) vergelijkt filosoof Luuk van Middelaar het zelfs met de christelijke kruistochten of koloniale beschavingsmissies. We moeten volgens hem loskomen van het idee dat onze waarden van mensenrechten, democratie en kritische wetenschap ook universele waarden zijn en dat vraagt om tolerantie, pluralisme en het erkennen van verschillen, zo stelt hij.
_Mensenrechten als startpakket
Hoe tolerant ik ook ben tegenover andere culturele gebruiken, ik kan er mij niet toe brengen te geloven dat onze waarde van mensenrechten niet universeel zou zijn. Om mensenrechten te hebben, moet je maar aan één voorwaarde voldoen: een mens zijn. In welke cultuur je geboren wordt, doet er niet toe. Per definitie bestaat er niet zoiets als aangeboren cultuurelementen. Cultuur wordt na je geboorte aangeboden, aangeleerd of opgelegd. Voor een baby maakt het niet uit of hij Nederlands, Engels of Russisch zal leren, vooral aardappelen dan wel rijst zal eten, midzomernacht of eerder Nieuwjaar uitgebreid zal vieren. Je kan het ene inwisselen voor het andere of sommige zelfs weglaten.
Mensenrechten zijn uiteraard ook een culturele constructie, ze zijn geen fundamentele natuurwet zoals de zwaartekracht of elektromagnetisme, maar anders dan alle andere cultuurelementen, kunnen we ze beschouwen als een cultureel startpakket dat iedereen bij zijn geboorte krijgt. Ze vormen de basis waarop alle andere cultuurelementen kunnen voortbouwen. Een van de artikels van de UVRM stelt dat je vrij bent je eigen levensbeschouwing te kiezen. Door dat recht kan iemand opgevoed worden als katholiek, maar later atheïst worden. Het recht op verwerven van kennis, stelt iemand in staat een andere taal te leren als hij dat wil …
Het is een interessante oefening om de lijst van mensenrechten even te overlopen en te zoeken naar een recht waarvan jij vindt dat het voor jou als individu niet nodig is. Het zou me sterk verbazen als iemand ook maar één recht zou opgeven.
Hetzelfde geldt voor eender welke persoon ter wereld: iedereen wil voor zichzelf al deze rechten, onafhankelijk van de cultuur waar men toe behoort en dus zijn ze universeel voor alle mensen.
Er zijn ook mensen die deze rechten niet aan anderen gunnen, zoals bijvoorbeeld de taliban die niet willen dat meisjes recht hebben op onderwijs of dat mensen vrij zijn te leven volgens hun eigen levensbeschouwing, maar daaruit kunnen we allerminst concluderen dat het Afghaanse volk deze rechten niet zou willen of dat mensenrechten te westers zijn voor hun cultuur.
Het is een interessante oefening om de lijst van mensenrechten even te overlopen en te zoeken naar een recht waarvan jij vindt dat het voor jou als individu niet nodig is. Het zou me sterk verbazen als iemand ook maar één recht zou opgeven.
Hetzelfde geldt voor eender welke persoon ter wereld: iedereen wil voor zichzelf al deze rechten, onafhankelijk van de cultuur waar men toe behoort en dus zijn ze universeel voor alle mensen.
Er zijn ook mensen die deze rechten niet aan anderen gunnen, zoals bijvoorbeeld de taliban die niet willen dat meisjes recht hebben op onderwijs of dat mensen vrij zijn te leven volgens hun eigen levensbeschouwing, maar daaruit kunnen we allerminst concluderen dat het Afghaanse volk deze rechten niet zou willen of dat mensenrechten te westers zijn voor hun cultuur.
_Ideeën zonder grenzen
Van de ene dag op de andere en onder dwang een ander mens- of wereldbeeld opleggen, gaat natuurlijk niet. Maar het is ook zo dat onder extremistische en/of dictatoriale regimes weinig tot geen kansen zijn om ideeën als vrijheid, gelijkheid en democratie te laten floreren onder de bevolking. Na het verdrijven van de taliban mochten meisjes tussen 2001 en 2021 wel naar school, vrouwen buitenshuis aan het werk en de verplichting op het dragen van een boerka verdween. Maar nu lijken alle verworven rechten in enkele weken tijd weer verloren. Sommigen zien het gebrek aan verzet tegen de taliban als een teken dat de meeste Afghanen het dus wel met hen eens moeten zijn. Dat betwijfel ik.
Om tegen bepaalde ideeën te zijn, moet je ook goed weten welke alternatieven er bestaan. Hoeveel kans hadden de jongste generaties Afghanen om onderwijs te krijgen over mensenrechten, democratie of (politieke) filosofie? Qadir Nadery, co-auteur van het boek De knikkers van Qadir verwoordt het in een interview (21/08/21) met De Tijd zo: 'Als kind dacht ik dat het leven gewoon zo was. Er bestonden geen computers of gsm's, en ik wist helemaal niet dat er veilige landen waren. De rechten van de mens kende ik niet eens.'
De rapporten met betrekking tot onderwijs in Afghanistan tonen ook voor de laatste jaren geen optimistisch plaatje. Ongeveer 60 procent van de kinderen jonger dan 15 jaar gaat naar school, van de meisjes nauwelijks 50 procent. In afgelegen, niet-stedelijke gebieden krijgen meisjes nog steeds vrijwel geen scholing. Slechts 37 procent van de vrouwelijke adolescenten kan lezen en schrijven, tegenover 66 procent van de jongens. 62 procent van de volwassen bevolking is analfabeet.
Vanzelfsprekend is het op die manier moeilijk om kennis te maken met hedendaagse wetenschappelijke inzichten of zich te verdiepen in liberale en democratische ideeën.
Zelfs wie kan lezen, heeft er niet altijd toegang toe: scholen zijn dicht of hoger onderwijs is onbetaalbaar, er zijn onvoldoende bibliotheken of de 'juiste' boeken zijn niet aanwezig, er is geen toegang tot internet of online bronnen zijn in een taal die men niet kent. Recht op onderwijs en vrije toegang tot informatie zijn cruciaal om samenlevingen van binnenuit en duurzaam te transformeren.
Zelfs wie kan lezen, heeft er niet altijd toegang toe: scholen zijn dicht of hoger onderwijs is onbetaalbaar, er zijn onvoldoende bibliotheken of de 'juiste' boeken zijn niet aanwezig, er is geen toegang tot internet of online bronnen zijn in een taal die men niet kent. Recht op onderwijs en vrije toegang tot informatie zijn cruciaal om samenlevingen van binnenuit en duurzaam te transformeren.
Er bestaat een prachtig project, opgestart in 2017, door de Iraakse vluchteling Faisal Saeed Al Mutar: Ideas Beyond Borders. Zijn organisatie vertaalt artikels en boeken over vrijheid, mensenrechten, democratie, kritisch denken, pluralisme … in het Arabisch, Farsi en Pashtu. Video's en podcasts bereiken ook de ongeletterden. Volgens Faisal zoeken de jonge generaties in landen zoals Afghanistan, Irak, Iran en Egypte echt alternatieven voor theocratische en dictatoriale regimes. Met zijn project probeert hij democratische ideeën in de Arabische wereld te verspreiden.
Laat ons de toegang tot die ideeën zoveel mogelijk faciliteren en er niet gemakshalve van uitgaan dat 'westerse' mensenrechten en vrijheden dingen zijn die gewoon niet in hun cultuur passen, als een soort misplaatste verdraagzaamheid tegenover andere culturele gewoontes. Wie gevangen zit in deze tradities komt zelden vanzelf tot andere inzichten. Woorden en ideeën kunnen de wereld veranderen, maar ze moeten wel hun publiek kunnen bereiken.
Meer van Nele Strynckx
Laat ons de toegang tot die ideeën zoveel mogelijk faciliteren en er niet gemakshalve van uitgaan dat 'westerse' mensenrechten en vrijheden dingen zijn die gewoon niet in hun cultuur passen, als een soort misplaatste verdraagzaamheid tegenover andere culturele gewoontes. Wie gevangen zit in deze tradities komt zelden vanzelf tot andere inzichten. Woorden en ideeën kunnen de wereld veranderen, maar ze moeten wel hun publiek kunnen bereiken.