Ondertussen kan ik niet verzinnen waarom men in een vrij land niet op het hoofd zou mogen dragen wat men wil, of dat nu een pastavergiet is, een keppel, een hidjab of een Mexicaanse sombrero. Onder meer omdat ik me geen wereld wil voorstellen waarin iedereen altijd en overal doet wat ik wil. Die last moet zwaar om dragen zijn en boeiender zal mijn wereld er niet door worden. Vrijheid, blijheid. Laat iedereen zo veel mogelijk doen waar hij of zij zich goed bij voelt.
Aan alles zitten natuurlijk grenzen. Er zijn wel degelijk goede redenen om naaktlopen te beperken (mijn lichaamsbouw bijvoorbeeld) en een sombrero in de bioscoop af te nemen (zeker voor een dame). Een gezichtsbedekkende boerka of nikab zijn van een andere orde, maar evenzeer met goede argumenten af te raden.

Mijn tweede bezwaar is eigenlijk niet gericht tegen de hidjab, maar tegen totalitaire trekjes die met de vrijheid van kleding tegelijk versluierd en getoond kunnen worden. De hoofddoek is, hier en nu, wel een uitstekend voorbeeld bij wat ik wil zeggen.
Wie totalitair opzoekt, komt doorgaans terecht bij Hannah Arendt. Nu heeft Arendt het vooral over de geschiedenis van het antisemitisme, het imperialisme en de allesomvattende staatsmacht, maar het totalitaire heeft niet noodzakelijk alleen maar met de staatsinrichting te maken. We kunnen totalitair ook gebruiken voor een set van overtuigingen die het op alle domeinen van het leven voor het zeggen heeft. Dat wil zeggen dat die overtuiging het politieke, het culturele, het wetenschappelijke en het economische bepaalt. Bij uitbreiding betekent dat alles wat men mag dragen, zeggen en doen, tot en met tussen de lakens. Overtuigingen gaan aan de staatsmacht vooraf. Christelijke overtuigingen bepaalden in de middeleeuwen wie wel en wie niet geld mocht lenen, wie de scepter mocht vasthouden, wat kunst of wetenschap was, en dat man en vrouw elkaar moesten aankijken tijdens de coïtus (wat later de missionarispositie genoemd zou worden). Totalitair betekent dan dat de macht van een bepaalde overtuiging totaal is en overal en altijd geldt. Dat kan ook zonder dictator, zoals het middeleeuwse christendom aantoont. Geloof heeft vandaag nog altijd die totalitaire trekken bij christelijke, islamitische, joodse en andere fundamentalisten. Uiteraard functioneert totalitarisme het best met een dictator, maar die blijft enkel in het zadel als voldoende inwoners zich in denken, doen en laten door dezelfde set van principes laten leiden, overaltijd, partoujours, überallezeit (foreverywhere is niet helemaal hetzelfde).

Het besef dat overaltijd geen positieve term is, is gaandeweg gegroeid. Volgens Max Weber (1864-1920) is de opsplitsing en verzelfstandiging van de handelings- en betekenissferen een van de kenmerken van de moderniteit, die ergens rond 1500 een aanvang neemt. Weber was zeker niet wildenthousiast over die evolutie, maar de geest was uit de fles en die geest heeft zich vandaag op vele manieren gematerialiseerd. Kerk en staat hebben de scheidingspapieren finaal ondertekend. Welvaart is niet meer aan stand gebonden. De Koran wordt niet gebruikt om kernenergie op te wekken, ook niet in Iran. Heiligschennis mag kunst zijn en omgekeerd. Het beleid tegenspreken is geen vrijkaartje meer voor een goelag. De laatste kruisen zijn in België al twintig jaar uit de rechtbanken verdwenen. Niets is nog overaltijd, al blijft het gevaar loeren in een aantal voormalige Oostbloklanden, in Noord-Korea, bij extreme Republicans in de Verenigde Staten, in verschillende theocratieën, of in de identiteiten van sommige minderheden.
Al wie nog problemen heeft met het verschil tussen wetten en gewoontes, tussen privé en publiek, tussen bovenaards en ondermaans, en overaltijd die overtuigingen voorrang wil geven op andere bekommernissen, heeft in mijn lezing een totalitair trekje. Zo'n sterke opvatting wil je dan graag tonen, zoals met een bepaalde klederdracht die je overaltijd wil aantrekken. Dat wil niet a priori zeggen dat iemand als mevrouw Haouach – het meest actuele voorbeeld – pleit voor een totalitaire staat, zelfs niet dat ze in de functie van regeringscommissaris bij het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen tegen die gelijkheid zou ingaan, zoals haar godsdienst voorschrijft, maar wel dat ze een wereldbeeld heeft dat overaltijd opspeelt. De cognitieve dissonantie die er mogelijk bij hoort, laten we even buiten beschouwing. In principe doet een hoofddoek niemand kwaad. J.S. Mills schadeprincipe is niet van toepassing, want een hoofddoek benadeelt niemand. Toch gaat het om een uiterlijk vertoon dat onmiskenbaar een totalitaire overtuiging uitdraagt. En wat men uitdraagt, propageert men, ook al is dat maar voor de eigen minderheid. De geschiedenis leert bovendien dat sterke overtuigingen de neiging hebben om tot daden te leiden en dan komt het schadeprincipe vroeg of laat wél op tafel.

Met enige tegenzin moet ik hier nog aan tussenvoegen dat nogal wat belezen mensen het maatschappelijke gebeuren alleen nog maar bekijken door de bril van Michel Foucault (1926-1984). Dat zou er in deze tekst op neerkomen dat het dominante discours overaltijd bepaalt wat waar is en wat niet, wat neerkomt op verdrukking van alle mogelijke minderheden. Dat dominante discours is volgens zowat alle Foucaultianen dat van de Westerse, blanke heteroman. Mijn voorbeelden van totalitaire overtuigingen passen niet in dat discours en kunnen enkel een gevolg zijn van selectieve blindheid. Foucault is ongetwijfeld een van de interessantste filosofen van de voorbije eeuw, maar dat neemt niet weg dat zijn visie niet altijd met de feiten te verzoenen valt, en voor het overige niet meer is dan een van de mogelijke gezichtspunten.

The last trench van fundamentalisten van allerlei slag is ironisch genoeg die van de liberaal, maar dan gekoppeld aan een sterk identiteitsdenken. De liberale gedachte gaat uit van het primaat van het individu, dat in dit geval gebruikt wordt door mensen die hun identiteit niet los kunnen zien van het religieuze symbool. Wel, als je identiteit in absolute zin afhangt van een kledingstuk en waar dat voor staat, wil dat alweer zeggen dat je vastzit in een totalitaire overtuiging en het primaat van het individu hebt opgegeven. Een liberale fundamentalist bestaat niet. Een totalitaire gedachte leeft per definitie van de uitsluiting van andere overtuigingen. Ze maakt, minstens in het hoofd van de betrokkenen, diversiteit onmogelijk, wat al evenmin erg liberaal is. Achter de vlag van diversiteit loopt men in tegenovergestelde richting. Ten overvloede: het gaat hier niet over het dragen van religieuze of andere symbolen, maar over het overaltijd dragen daarvan.

Gelukkig bestaan er overtuigingen die overaltijd van kracht zijn, maar paradoxaal genoeg niet totalitair genoemd kunnen worden, precies omdat ze tegen het totalitaire ingaan. Die overtuigingen staan gebeiteld in de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens en gaan over het recht op leven, op de onschendbaarheid van de persoon, op eigendom, op een vrije godsdienstkeuze, op de vrije meningsuiting enzovoort. Het gaat in principe over dertig (30) rechten, maar een aantal van die rechten kunnen beperkt worden, bijvoorbeeld in een noodtoestand of een oorlog. Er zijn volgens internationaal verdrag maar zeven (7) rechten niet-opschortbaar. Het recht op vrije meningsuiting hoort helaas niet bij die shortlist. Vrijheid van mening en geloof wel, maar het recht op het overaltijd uitdragen van religieuze overtuigingen evenmin. Men kan onder vrienden de oefening overdoen: wat willen we wel en wat niet als onvervreemdbaar recht opnemen in onze eigen lijst, zonder te spieken bij de UVRM. Wat willen we dat, met betrekking tot doen, handelen en weten, overaltijd als een recht opeisbaar is? Die lijst kan niet anders dan heel erg kort zijn. En mogen we niet daarnaast van elke burger verwachten dat hij of zij niet minstens ergens en soms, al was het maar symbolisch, toont dat de eigen overtuigingen niet overaltijd voorop komen?