12 juli 2021
Vele mensen denken dat ze meer deugen dan de andere
Ik schrijf dit stuk naar aanleiding van een tekst van Benny Madalijns.
Ook ik las met interesse het boek van Rutger Bregman (De meeste mensen deugen) dat intussen in het Engels is vertaald en stilaan een bestseller wordt. Bregmans boek past zeker in een tijdperk waarin nieuwe wetenschappelijke inzichten ons mensbeeld veranderen. Vroeger waren we 'the Killer Ape' en nu zijn we volgens Bregman de Homo Puppy. Dat laatste is ongetwijfeld een brug te ver. Met evenveel interesse las ik meerdere sceptische reacties op Bregmans wetenschapspopulair boek.
Naar aanleiding hiervan enkele bedenkingen. Bregman is historicus en bouwt verder op bevindingen uit andere vakgebieden, waaronder de evolutiebiologie, cognitieve neurowetenschappen, en experimenteel en speltheoretisch onderzoek naar sociale dilemma's, waaruit steevast blijkt dat zelfs bij 'eenmalige interacties' een groep mensen bereid is geld te geven aan anderen. Dus de mens is geen zogenaamde rationele egoïst. Maar dat weten we al langer, en het wordt mijns inziens nogal wollig verpakt door Bregman.
Naar aanleiding hiervan enkele bedenkingen. Bregman is historicus en bouwt verder op bevindingen uit andere vakgebieden, waaronder de evolutiebiologie, cognitieve neurowetenschappen, en experimenteel en speltheoretisch onderzoek naar sociale dilemma's, waaruit steevast blijkt dat zelfs bij 'eenmalige interacties' een groep mensen bereid is geld te geven aan anderen. Dus de mens is geen zogenaamde rationele egoïst. Maar dat weten we al langer, en het wordt mijns inziens nogal wollig verpakt door Bregman.
De titel van zijn boek is natuurlijk veelzeggend en kan men op verschillende wijzen interpreteren. Want als de meeste mensen deugen, dan deugt een kleine groep helemaal niet. De titel spreekt wel aan, maar is ongenuanceerd.
Het boek leest als een lang betoog tegen de metafoor 'scratch an altruist and watch an egoist bleed'. Andermaal zien we een poging om de metafoor van de zelfzuchtige genen te gebruiken en er een stroman van te maken. Genetische 'zelfzuchtigheid' kan immers bijdragen tot zowel psychologisch altruïsme als psychologisch egoïsme.
Maar wat betekent het verder dat de meeste mensen deugen? Verwijst deugen naar het bezit van deugden (virtue ethics, zelfcontrole) of verwijst de titel naar de 'beperkte betrokkenheid bij regelovertredend gedrag' (voor de eenvoud even delictgedrag genoemd) van de bevolking?
Het boek leest als een lang betoog tegen de metafoor 'scratch an altruist and watch an egoist bleed'. Andermaal zien we een poging om de metafoor van de zelfzuchtige genen te gebruiken en er een stroman van te maken. Genetische 'zelfzuchtigheid' kan immers bijdragen tot zowel psychologisch altruïsme als psychologisch egoïsme.
Maar wat betekent het verder dat de meeste mensen deugen? Verwijst deugen naar het bezit van deugden (virtue ethics, zelfcontrole) of verwijst de titel naar de 'beperkte betrokkenheid bij regelovertredend gedrag' (voor de eenvoud even delictgedrag genoemd) van de bevolking?
_De mens is complexer dan de Homo Puppy
De mens is een complexe primaat, bij wie samenwerking tussen onbekenden veel sterker aanwezig is dan bij andere soorten. Het laatste woord over de menselijke natuur is daarom nog niet gezegd. Nog te vaak worden de filosofen Jean-Jaques Rousseau en Thomas Hobbes tegenover elkaar geplaatst. De ene was een naïeveling en de andere een pessimist. Soit, een veel interessanter beeld is de menselijke natuur bezien vanuit de kop van Janus. De mens (als groep) heeft sociale eigenschappen en er bestaan grote individuele verschillen (denk daarbij aan de klokvormige verdeling van vele persoonlijke eigenschappen).
Verwantenselectie en directe wederkerigheid volstaan niet om ons vermogen tot samenwerking mogelijk te maken. Onderlinge interdependentie en indirecte wederkerigheid (via reputatiegebaseerde mechanismen) moeten in rekening gebracht worden om de evolutie van de schaalgrootte van de menselijke samenwerking de voorbije dertienduizend jaar te begrijpen.
Verwantenselectie en directe wederkerigheid volstaan niet om ons vermogen tot samenwerking mogelijk te maken. Onderlinge interdependentie en indirecte wederkerigheid (via reputatiegebaseerde mechanismen) moeten in rekening gebracht worden om de evolutie van de schaalgrootte van de menselijke samenwerking de voorbije dertienduizend jaar te begrijpen.
_Het beeld van de Homo Puppy misleidt
Als een onderscheid gemaakt wordt tussen proactieve en reactieve agressie, dan is het vooral de reactieve agressie die in onze evolutie is afgenomen. Dat hangt klassiek samen met de groei van de neocortex (onder controle houden van agressieve tendensen) en de graduele afname van seksueel dimorfisme. De ecologische condities waarin de mens evolueerde, zullen samenwerking zeker begunstigd hebben, maar dat maakt de Homo sapiens nog geen Homo Puppy. Deze beeldspraak is al even overdreven als het beeld van de mens als wolf voor de medemens. Het is ook goed mogelijk dat de mens zelf actief heeft bijgedragen aan diens zelfdomesticatie in de evolutie, door de agressiefste bully's te elimineren. Dat is wat de Engelse primatoloog Richard Wrangham naar voren brengt als bijkomend mechanisme.
De mens deelt eigenschappen met de chimpansee en met de bonobo, maar ook nog met andere sociale soorten. Sociaal moet men plaatsen tegenover solitair en mag men niet eens een morele connotatie geven.
Als 'de meeste mensen deugen' betekent dat we in staat zijn tot sociaal gedrag en coöperatie, dan is dat inderdaad niks nieuws. Een boodschap die zich evenwel laat misbruiken op dezelfde manier als de tegenovergestelde boodschap. Want al zijn we als soort supersamenwerkers en spreken sommige evolutiedenkers zoals Peter Turchin over ultrasocialiteit, coöperatie heeft ook haar donkere kanten. En die zijn minder deugdelijk. Individuen kunnen samenwerken om delicten te plegen. Daarom plegen jongeren vaak samen delicten, en daarom gaat de kleine groep die doorgaat met delictgedrag vaak mee in wisselende criminele netwerken. Ons sociaal gedrag blijft zeer vaak toch beperkt tot de groepen waartoe men zich rekent. Het lijkt erop dat de boodschap van Richard Dawkins, 'let us teach altruism', toch geen overbodige luxe is. De Homo Puppy heeft nog steeds last van de aanvaarding van gezag, zeker als dat gezag komt van leden van andere groepen waartoe men niet behoort.
Het onderzoek dat Bregman in zijn boek bespreekt, deugt op zich wel degelijk, anders dan wat hij beweert. Het is de interpretatie die het hem doet. Een té positief en té negatief mensbeeld zijn allebei even naïef. Mensen zijn vaak conditionele coöperanten, maar het sociaal gedrag moet toch niet te veel van een kant komen. Als het deugdzame gedrag van één kant komt, dan gaat menig Homo Puppy door de knieën en zegt de eenzijdige samenwerking op. Dat uit zich ook in delictgedrag, als dat kan geplaatst worden tegenover deugdzaamheid. Er zijn maar weinig mensen die nooit een regel hebben overtreden. Het aantal echte heiligen is op één hand te tellen, ik tel vooral meer schijnheiligen, die denken dat zij over een gegronde reden beschikken om een regel te overtreden, terwijl we geen toegang hebben tot redenen van anderen. Tot die conclusie komt ook de Amerikaanse wetenschapper Robert Sapolsky in zijn levenswerk Behave.
Zeer zeker, de meeste jongeren plegen slechts in beperkte mate delicten, en een minderheid zijn veelplegers.
Het onderzoek dat Bregman in zijn boek bespreekt, deugt op zich wel degelijk, anders dan wat hij beweert. Het is de interpretatie die het hem doet. Een té positief en té negatief mensbeeld zijn allebei even naïef. Mensen zijn vaak conditionele coöperanten, maar het sociaal gedrag moet toch niet te veel van een kant komen. Als het deugdzame gedrag van één kant komt, dan gaat menig Homo Puppy door de knieën en zegt de eenzijdige samenwerking op. Dat uit zich ook in delictgedrag, als dat kan geplaatst worden tegenover deugdzaamheid. Er zijn maar weinig mensen die nooit een regel hebben overtreden. Het aantal echte heiligen is op één hand te tellen, ik tel vooral meer schijnheiligen, die denken dat zij over een gegronde reden beschikken om een regel te overtreden, terwijl we geen toegang hebben tot redenen van anderen. Tot die conclusie komt ook de Amerikaanse wetenschapper Robert Sapolsky in zijn levenswerk Behave.
Zeer zeker, de meeste jongeren plegen slechts in beperkte mate delicten, en een minderheid zijn veelplegers.
_Pleidooi voor een realistisch mensbeeld
Toch is mijn mensbeeld niet pessimistisch. De onverbeterlijke recidivisten vormen een kleine groep. Mensen groeien uit hun criminaliteit, maar niet iedereen in dezelfde mate. Tussen beide eenzijdige mensbeelden zien we dat de meeste mensen die deugen, af en toe wel eens een (klein) regeltje overtreden, self-serving justifications (rationalisaties) lenen zich daar uitstekend toe. De Amerikaanse evolutiebioloog Robert Trivers schreef er al over en ook in de psychologie is dat geen onbekend fenomeen. Onze persoonlijke opvattingen over wat goed of kwaad is, zijn rekbaar tot op zekere hoogte…. Totdat onze morele emoties, schaamte en schuld bijvoorbeeld, geactiveerd worden, afhankelijk van de sociale context (peer druk bijvoorbeeld, of anticipatie van ostracisme door leeftijdsgenoten).
Een heel interessant beeld komt naar voren uit gedragseconomisch onderzoek en het veld van de 'behavioral ethics'. We weten intussen allemaal dat de mens geen levende rekenmachines zijn (in de betekenis van rationele actor), en we zien dat het aantal onvoorwaardelijke samenwerkers ook beperkt is. Dat zijn vaak mensen die heel hoog scoren op empathische bezorgdheid, waardoor ze gemakkelijk uitgebuit worden door freeriders. Daarom zijn volgens mij kenmerken zoals empathie en sociale preferenties keer op keer zo vaak normaal verdeeld in empirische studies zowel bij jongeren als bij volwassenen. Het is niet fitness-bevorderend om zich aan de uiteinden van de distributie te bevinden: aan de ene kant vinden we de empathieloze schurk zonder moraal, aan de andere kant de 'malle Henkie' die zich laat uitbuiten.
De wetmatigheid van 'deugdzame mensen' is een begrip van de Israëlische onderzoeker Yuval Feldman en draagt ook bij tot het begrijpen van onze natuur. Feldman en collega's bestudeerden mensen die zich als ethisch goed bestempelen, en toch heel af en toe over de (strafrechtelijke) schreef gingen. Zijn onderzoek heeft nuttige linken naar bedrijfsethiek. Diezelfde 'wetmatigheid van goede mensen' plaatst de overtredingen van de steeds wijzigende coronamaatregelen onder een ander licht. Zou de Homo Puppy van Bregman de coronaregels schenden? Het antwoord is gekend. Zoals we bij de coronacrisis zagen, zijn er genoeg mensen die er (af en toe) de kantjes van af reden. De meeste mensen zijn relatief deugdzaam en overtreden slechts in beperkte mate regels. Maar vele kleintjes maken een groot. Dat brengt me bij een belangrijke vraag. Het is nog maar de vraag welke groep de samenleving de grootste kost levert. De kleine groep onverbiddelijke recidivisten of de deugdelijke mensen. Ik heb er het raden naar, maar het zou wel eens kunnen dat de beide categorieën elkaar hier onbewust naar de kroon steken.
_Is de Homo Puppy een blijver?
Verder is de Homo Puppy er ook een die er verdomd goed is in om regelovertredend gedrag bij de ander waar te nemen, en blind te zijn voor de eigen misstappen. Dat verklaart de morele verontwaardiging bij de bevolking als politici hun eigen gemaakte (corona)regels overtreden.
Een ander merkwaardig trekje bij de Homo Puppy is dat dezelfde hersengebieden geactiveerd worden wanneer bedriegers hun verdiende loon krijgen als wanneer we een altruïstische daad stellen. Men zegt wel eens dat de wraak zoet smaakt. Gelukkig wordt dat psychologisch mechanisme slechts in een beperkt aantal gevallen in de praktijk omgezet. Dat psychologisch mechanisme lijkt paradoxaal. Want herstel levert op lange termijn meer winst dan retributie.
Met deze bedenkingen in het achterhoofd denk ik dat de Homo Puppy toch geen blijvende en allerminst succesvolle metafoor zal zijn. Laat ons het maar bij de Homo sapiens houden, met al diens gebreken in acht genomen. Onze menselijke natuur is te complex om in een slogan samen te vatten. De mens is een vat vol tegenstrijdigheden. Het is alsnog geen tijd voor een naamsverandering. Het deugt niet om platitudes als titel te gebruiken. Behalve misschien voor de verkoopcijfers.
Lees hier het stuk van Benny Madalijns waarnaar Lieven Pauwels verwijst.
Meer van Lieven Pauwels