28 mei 2021
Geen dood door duizend sneden voor het klimaat
Shell moet zijn CO2-uitstoot sneller laten dalen, heeft een Nederlandse rechtbank beslist. Projecten zouden een 'klimaattoets' moeten doorstaan vóór ze een vergunning krijgen, vindt Hendrik Schoukens.
'Dood door duizend sneden' verwijst naar een oude Chinese foltermethode, waarbij veroordeelden naakt werden opgehangen en er stukken van hun huid werden afgesneden. Eerst kleine stukken van hun armen en benen, daarna steeds grotere. De bedoeling was om de dader zo lang mogelijk in leven te laten, zodat hij zo lang mogelijk zou lijden. Ondertussen is de uitdrukking ook gemeengoed in een milieucontext: vele kleine beslissingen samen leiden tot grote milieuhinder.
De gemeente Boechout moest in 2019 een ogenschijnlijk kleine beslissing nemen, toen ze een aanvraag voor de bouw en exploitatie van een nieuw tankstation ontving. Ze stelde vast dat de aanvraag vloekte met haar ambitie om klimaatneutraal te worden, aangezien het tankstation alleen fossiele brandstoffen aanbood. Dat het tankstation géén laadpunt voor elektrische wagens of CNG zou hebben, leek niet langer van deze tijd.
De gemeente weigerde de aanvraag, maar de Deputatie van de Provincie Antwerpen was het daar niet mee eens. In beroep oordeelde de provincie dat zulke klimaatargumenten geen geldige reden waren om een aanvraag 'milieutechnisch' te weigeren. Lees: een omgevingsvergunning moet vooral de directe milieu-impact nagaan van de beoogde exploitatie op de omliggende omgeving, en moet geen klimaattoets doorstaan.
De gemeente Boechout moest in 2019 een ogenschijnlijk kleine beslissing nemen, toen ze een aanvraag voor de bouw en exploitatie van een nieuw tankstation ontving. Ze stelde vast dat de aanvraag vloekte met haar ambitie om klimaatneutraal te worden, aangezien het tankstation alleen fossiele brandstoffen aanbood. Dat het tankstation géén laadpunt voor elektrische wagens of CNG zou hebben, leek niet langer van deze tijd.
De gemeente weigerde de aanvraag, maar de Deputatie van de Provincie Antwerpen was het daar niet mee eens. In beroep oordeelde de provincie dat zulke klimaatargumenten geen geldige reden waren om een aanvraag 'milieutechnisch' te weigeren. Lees: een omgevingsvergunning moet vooral de directe milieu-impact nagaan van de beoogde exploitatie op de omliggende omgeving, en moet geen klimaattoets doorstaan.
_Klimaatzaak
Op 22 april 2021 verwierp de Raad voor Vergunningsbetwistingen het standpunt van de Deputatie. De rechters besloten dat die motivering niet overtuigt. De wetgeving rond ruimtelijke ordening geeft overheden namelijk expliciet de mogelijkheid om vergunningsaanvragen te weigeren die haaks staan op beleidsdoelen uit andere sectoren, zoals landschaps-, natuur- en waterbeleid. Klimaat was lange tijd niet in the picture, maar met zijn 'klimaatarrest' maakt de Raad duidelijk dat je bouwprojecten wel degelijk kunt aftoetsen aan de klimaatdoelstellingen, zoals klimaatneutraliteit. In het geval van het tankstation betekent dit dat elektrische laadpalen een voorwaarde voor een vergunning kunnen zijn.
Dit arrest heeft tot nu toe minder weerklank gekregen dan de Klimaatzaak van enkele weken geleden. Dat is logisch. Na de historische uitspraak van het Nederlandse Hooggerechtshof in de Urgenda-zaak, bleek dat procedures die zich richten tegen het nationale klimaatbeleid niet langer kansloos zijn. Ook in Ierland, Frankrijk en Duitsland werden regeringen teruggefloten omdat hun klimaatbeleid niet aansloot bij de internationale afspraken. Zelfs mensenrechten onderschrijven die claims. Gisteren oordeelde een rechtbank in Nederland nog dat ook oliebedrijven gehouden zijn tot betekenisvolle klimaatinspanningen.
Dat betekent dat ook lokale overheden de tering naar de nering moeten zetten en niet langer vergunningen mogen verlenen voor projecten die net meer uitstoot van broeikasgassen veroorzaken. Practise what you preach. Op dat punt kan de uitspraak van de Raad voor Vergunningsbetwistingen het verschil maken.
Het lijkt revolutionair om ook vergunningverlenende overheden het klimaatprisma te laten gebruiken bij de beoordeling van aanvragen. Maar is dat zo? Artikel 1.1.4 van de Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening zet het principe van de duurzame ruimtelijke ordening wel centraal. En kun je aanvragen anno 2021 nog los van het klimaatvraagstuk bekijken? Bovendien vergt de EU-richtlijn rond milieueffectbeoordeling (Mer) dat de klimaatimpact ook in Mer-rapporten voor plannen en projecten in detail wordt onderzocht. Houdt dat al geen klimaattoets in?
Verschillende landen kwamen al tot die conclusie. In de Verenigde Staten – of all places – lagen al verschillende uitspraken voor waarin rechters oordeelden dat klimaat een centrale rol moet spelen bij de milieueffectbeoordeling voor projecten. Toch was er enige terughoudendheid. De Noorse klimaatzaak tegen toelatingen voor olieontginning in de Barentszee werd verworpen. Ook een procedure tegen de uitbreiding van de luchthaven van Wenen had geen succes.
Dit arrest heeft tot nu toe minder weerklank gekregen dan de Klimaatzaak van enkele weken geleden. Dat is logisch. Na de historische uitspraak van het Nederlandse Hooggerechtshof in de Urgenda-zaak, bleek dat procedures die zich richten tegen het nationale klimaatbeleid niet langer kansloos zijn. Ook in Ierland, Frankrijk en Duitsland werden regeringen teruggefloten omdat hun klimaatbeleid niet aansloot bij de internationale afspraken. Zelfs mensenrechten onderschrijven die claims. Gisteren oordeelde een rechtbank in Nederland nog dat ook oliebedrijven gehouden zijn tot betekenisvolle klimaatinspanningen.
Dat betekent dat ook lokale overheden de tering naar de nering moeten zetten en niet langer vergunningen mogen verlenen voor projecten die net meer uitstoot van broeikasgassen veroorzaken. Practise what you preach. Op dat punt kan de uitspraak van de Raad voor Vergunningsbetwistingen het verschil maken.
Het lijkt revolutionair om ook vergunningverlenende overheden het klimaatprisma te laten gebruiken bij de beoordeling van aanvragen. Maar is dat zo? Artikel 1.1.4 van de Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening zet het principe van de duurzame ruimtelijke ordening wel centraal. En kun je aanvragen anno 2021 nog los van het klimaatvraagstuk bekijken? Bovendien vergt de EU-richtlijn rond milieueffectbeoordeling (Mer) dat de klimaatimpact ook in Mer-rapporten voor plannen en projecten in detail wordt onderzocht. Houdt dat al geen klimaattoets in?
Verschillende landen kwamen al tot die conclusie. In de Verenigde Staten – of all places – lagen al verschillende uitspraken voor waarin rechters oordeelden dat klimaat een centrale rol moet spelen bij de milieueffectbeoordeling voor projecten. Toch was er enige terughoudendheid. De Noorse klimaatzaak tegen toelatingen voor olieontginning in de Barentszee werd verworpen. Ook een procedure tegen de uitbreiding van de luchthaven van Wenen had geen succes.
_Geen uitbreiding luchthaven
De voorbije jaren tekende zich een voorzichtige kentering af in de rechtspraak. Het Engelse hof van beroep haalde vorig jaar klimaatredenen aan om de uitbreiding van London Heathrow tijdelijk te blokkeren. In april werd een vergunning voor een raffinaderij voor palmolie vernietigd door een Franse rechtbank, omdat de CO2-impact niet voldoende was bestudeerd. Meest tekenend was een arrest uit 2019 van een Australische rechtbank, waarin de toelating voor een nieuw mijnbouwproject onwettig werd verklaard, omdat het haaks stond op de scherpe reducties die het Klimaatakkoord van Parijs voorstelde. De rechtbank verwees naar de redenering uit de Nederlandse Urgenda-uitspraak: vele kleintjes maken één grote. Dat een project slechts een beperkte bijdrage aan het globale klimaatprobleem levert, is geen argument om het onbesproken te laten.
In zijn recente rapport waarschuwde het Internationaal Energieagentschap nog dat, voor zover we de afspraken uit het Parijsakkoord willen halen, er géén nieuwe fossiele projecten meer mogen worden vergund. Om een pijnlijke klimaatdood door duizend sneden te vermijden, moeten we de tirannie van kleine beslissingen absoluut ombuigen in een duurzaamheidshefboom. Anders wordt het spagaat te groot tussen de overkoepelende klimaatdoelen en de resultaten op het terrein.
Wachten tot er sprake is van een dwingende klimaattoets in onze Vlaamse wetgeving, is als wachten op Godot. Het is ook niet nodig, want die klimaattoets zit met zoveel woorden al vervat in het zorgvuldigheidsbeginsel en onze bestaande milieuverplichtingen. We hebben recht op een gezond leefmilieu en onze internationale klimaatafspraken. Als het in Boechout kan, dan ook elders in Vlaanderen.
In zijn recente rapport waarschuwde het Internationaal Energieagentschap nog dat, voor zover we de afspraken uit het Parijsakkoord willen halen, er géén nieuwe fossiele projecten meer mogen worden vergund. Om een pijnlijke klimaatdood door duizend sneden te vermijden, moeten we de tirannie van kleine beslissingen absoluut ombuigen in een duurzaamheidshefboom. Anders wordt het spagaat te groot tussen de overkoepelende klimaatdoelen en de resultaten op het terrein.
Wachten tot er sprake is van een dwingende klimaattoets in onze Vlaamse wetgeving, is als wachten op Godot. Het is ook niet nodig, want die klimaattoets zit met zoveel woorden al vervat in het zorgvuldigheidsbeginsel en onze bestaande milieuverplichtingen. We hebben recht op een gezond leefmilieu en onze internationale klimaatafspraken. Als het in Boechout kan, dan ook elders in Vlaanderen.
(tekst oorspronkelijk gepubliceerd in De Standaard, 27 mei 2021; overgenomen met toestemming van de auteur)
Meer van Hendrik Schoukens