Waarom dat onvoldaan gevoel? Omdat rituelen, 'rites de passage', markeringspunten in ons leven vormen die mee onze identiteit bepalen. Ze onderscheiden een 'voor' en een 'na'. Ervoor zijn we student, erna zijn we gediplomeerd. We behoren niet meer tot dezelfde groep. Ze onderscheiden symbolisch zij die wel de jarenlange studie-ervaring meegemaakt hebben, van zij die dat niet deden. Dat verhaal wordt deel van onze identiteit. Daarom moet het ritueel publiek en samen met familie en vrienden gevierd worden. We willen dat onze nieuwe identiteit ook als dusdanig erkend en gevalideerd wordt door de buitenwereld. De aanwezigheid van ouders in het publiek speelt vaak een belangrijke rol. De missie van de ouders is voltooid; wij hebben aan hun verwachtingen voldaan. Het is een transitiemoment. De toorts wordt doorgegeven; nu is het aan ons. Het ritueel is als een publieke, bezwerende toverspreuk die ons op weg zet voor het volgende deel van onze reis. Ja, dat alles zit vervat in dat kleine, schijnbaar onzinnige moment van toga en baret. Zijn er dieren die rituelen hebben? Ik betwijfel het. Het symbolische maakt ons mens.

Een studentenproclamatie is natuurlijk maar één voorbeeld. In digitale coronatijden missen we vandaag veel rituelen. We proberen een digitaal equivalent te vinden, maar vaak is dat slechts een mager ersatz. Een ritueel wordt pas een ritueel als het ons met eerdere generaties verbindt. Je maakt geen ritueel op een maand. Ik vermeldde al het onmenselijke van een gemiste begrafenis. Maar ook een afscheid op het werk, een pensioen zonder ritueel doet pijn. Dit weekend kon in Australië ANZAC Day, de jaarlijkse parade van legerveteranen, na een gemist jaar opnieuw doorgaan. Een zucht van opluchting ging door de natie. Langs het parcours werden tranen met applaus afgewisseld.

Een aantal jaar geleden deed ik tijdens een lezing een live-experiment om het effect van rituelen duidelijk te maken. Wie er die zaterdag bij was in het Gentse Liberaal Archief, vond een chocolaatje onder zijn stoel met een instructie. Op de instructie werd de deelnemer ingelicht dat de chocolade gemaakt was van tropische cacaobonen, klaargemaakt door een inheemse stam volgens een speciaal eeuwenoud ritueel dat omstandig werd uitgelegd. De deelnemers werd gevraagd om de ogen te sluiten en hetzelfde ritueel uit te voeren bij het proeven van de chocolade. De andere groep kreeg de uitleg dat ze een lekker chocolaatje van Gentse topchocolatier Joost Arijs proefden. Achteraf vond de ritueelgroep de chocolade nog net iets lekkerder dan de andere groep, hoewel ze natuurlijk hetzelfde chocolaatje had geproefd. Het is een replicatie van een bekend experiment van Harvard-professor Francesca Gino. Zij vond niet alleen dat collectieve rituelen welzijn en genot verhogen, maar ook dat rituelen troost bieden en de pijn van verlies temperen.

Deze week kondigde minister van onderwijs Ben Weyts aanbevelingen aan voor de rest van het schooljaar. Eén ervan is expliciet tijd maken voor overgangsrituelen zoals proclamaties. Een uitstekend idee. Ook bedrijven die mentaal welzijn hoog in het vaandel dragen, moeten in digitale tijden meer aandacht besteden aan rituelen. Ze brengen ons opnieuw dichter bij elkaar en geven richting aan ons leven.

(Eerder verschenen in De Tijd, 29/4/2021. Overgenomen met toestemming van de auteur.)