19 april 2021
Woke-discussie zonder karikaturen gezocht
Afgelopen week zagen we de zoveelste 'woke'-discussie. Een discussie die steeds karikaturaler lijkt te worden, maar wel erg relevant blijft. Joe-presentator Anke Buckinx heeft het gehad met alle controverses over Zwarte Piet, flietchinezen of zogenaamd seksistische Friends-afleveringen, en vraagt of er nog een beetje gelachen mag worden. De tegenreactie is voorspelbaar en deels terecht: er gaat nu eenmaal allerlei mis in de maatschappij, dat moeten we aan de kaak proberen stellen. En als dat soms onsympathiek of drammerig overkomt, so be it. Zo reageerde Aya Sabi in De Morgen (14/04): minderheidsgroepen worden gediscrimineerd en gestigmatiseerd, niet iedereen heeft de luxe dat te kunnen minimaliseren.
De discussie is relevant omdat velen vandaag gewrongen zitten tussen beide standpunten. Jammer dan ook dat elk een karikatuur maakt van de 'andere zijde' om die vervolgens met de grond gelijk te maken. Bij Buckinx heet het dat 'wokers' zurige fanatiekelingen zijn; bij Sabi betekent niet 'woke' zijn je 'geen zak van de wereldproblematiek aantrekken'.
Niet de meningsverschillen zijn hier het probleem, wel de uitsluiting van de andere mening. Die 'andere zijde' is immers broodnodig om als betrokken burgers onze complexe wereld te begrijpen. Volgens Hannah Arendt, de filosofe van het gedeelde burgerschap, moet je om de werkelijkheid te verstaan juist 'de andere kant van het handelen' overwegen. Ze verwijst daarbij naar Lessings befaamde concept Selbstdenken (of denken in eigen naam) en waarschuwt voor elke poging om het denken vanuit macht, groep, identiteit of wat dan ook te (be)dwingen. Denken is vooruitlopen op het spreken met anderen en is daarom best steeds op dialoog gericht.
Een Arendtiaans uitgangspunt is dan ook: de bekommernissen van 'woke' moeten ieders bekommernis zijn. Je hoeft niet overal met fiets of zeilboot naartoe om te erkennen dat de klimaatproblematiek reëel en acuut is. Je hoeft niet morgen je sinterklaasfeest of carnaval af te zweren om oplossingen te zoeken voor schadelijke stereotypen. Het is niet zeuren, maar juist positief dat activisten ervoor zorgen dat deze thema's op de kaart staan, en vanzelfsprekendheden uit het verleden in vraag worden gesteld.
Maar als we die 'woke'-thema's dan gezamenlijk willen aanpakken, vermijden we best een aantal valkuilen. Een interessant onderzoek uit de VS toont aan dat, ondanks alle polarisatie, de meeste Amerikanen gevoelig zijn voor thema's als racisme, seksisme en andere discriminatie. Echter, gelinkt aan de perceptie van een 'politieke correctheid' die geen dialoog verdraagt, haakt tot 80% van de bevolking af, ook bij progressieven of gematigden. En dat kan niet de bedoeling zijn.
Een eerste valkuil is blijven hangen in discussies over beeldvorming en niet toekomen aan echte veranderingen. Een strijdpunt maken van een tv-serie van 20 jaar geleden, terwijl intussen de discriminatie op onze arbeids- en woningmarkt voortwoekert, is niet woke, maar wereldvreemd.
Een tweede, nog ergere, is essentialisme: het toe-eigenen van eigenschappen of standpunten op basis van wat men als een essentieel kenmerk aanziet, zoals geslacht, leeftijd of etnische afkomst. Dat witte mensen, en zeker mannen of ouderen, vaak op posities zitten die verandering fnuiken, is een waarheid als een koe. Dat ze überhaupt niet in staat zouden zijn om dat in te zien, is niet alleen een vreselijk stereotiep, het is ook dodelijk voor elk samen handelen.
Een derde valkuil, die daar vaak mee samengaat, is het absolute slachtofferschap. De maatschappij is te complex om ze op te delen in slachtoffers en daders. Dat leidt niet alleen tot opbod over wie het grootste slachtoffer is, maar ook tot het vergoelijken van misstanden die evengoed bij 'slachtoffergroepen' voorkomen. Anders gezegd: het is niet omdat je de historische schuld van de Jodenvervolging erkent, dat je geen kritiek op Israël mag hebben. Het is niet omdat je discriminatie tegen moslims aanklaagt, dat je geen kritiek op de fundamentalistische islam mag uiten. Het is niet omdat je de waarden van de Verlichting omarmt, dat je geen kritiek mag hebben op de 'pseudowetenschappelijke rassentheorieën' die ermee samen kwamen.
Een vierde valkuil is het buitenkieperen van de basisprincipes van de liberale rechtsstaat. We denken hier met name aan de gelijkheid van behandeling en het vermoeden van onschuld. Tot voor kort ijverden progressieven voor de totale anonimiteit van verdachten, om hen een eerlijk proces te gunnen. Nu zijn sommigen erop gebrand om die op te heffen, omdat vertrouwen ontbreekt in de onpartijdigheid of professionaliteit van politie en justitie. Maar een gebrekkige rechtsgang wordt niet verbeterd, maar juist verergerd door schandpaalactivisme.
Vrijheid van meningsuiting is nog zo'n basisprincipe. De vijfde valkuil is dan ook censureren en cancelen: schijnoplossingen die het denken (in eigen naam) stilletjes doden. Gelukkig zijn er weinigen voor het afschaffen van 'freedom of speech'. 'Freedom of reach' (vrijheid van verspreiding) is een andere zaak, daar moeten we ons afvragen of we uitsluitende stemmen moeten versterken door ze steeds weer op te voeren, aan beide zijden van het spectrum.
We willen benadrukken dat de meesten die nu als 'woke' worden geclassificeerd, deze valkuilen weten te vermijden. Maar sommigen trappen er wel degelijk in, en geven aanleiding tot de karikaturen die vervolgens gretig worden gemaakt. Het is voor beide zijden cruciaal om in te zien dat het niet de woke-bekommernissen op zich, maar wel deze valkuilen zijn, die de meeste weerstand oproepen. Met andere woorden, als we die kunnen vermijden, is er een goede kans dat we samen ook echt aan de nodige verandering toekomen.
(tekst oorspronkelijk gepubliceerd in de Morgen, 19 april 2021)
Meer van Pieter Ballon en Christophe Busch