2 maart 2021
Totalitaire trekjes in vertaalland
Na Zwarte Piet hebben we nu ook Witte Vertaler: beiden zijn, om uiteenlopende en ook voor een stuk vergelijkbare redenen, bij sommigen ongewenst. Zwartwit, en bijgevolg controversieel, word ik in het tweede deel van deze bijdrage. Maar eerst ga ik in op het misbruik van vertaling in de zaak Gorman-Rijneveld.
Het prachtige aan literaire teksten is dat ze meerlagig zijn en dus verschillend geïnterpreteerd kunnen worden. Die rijkdom wordt nergens duidelijker dan in vertaling. Laat enkele bladzijden literaire tekst door tien uitmuntende vertalers omzetten in dezelfde doeltaal, en je krijg tien heel verschillende resultaten. Allemaal zullen ze op sommige plaatsen rijker, en op andere armer zijn dan de brontekst. Lost in translation, maar evenzeer gained in translation. En als je die vertalingen laat terugvertalen naar de brontaal, zul je opnieuw tien andere teksten krijgen. Geen enkele zal dezelfde zijn als de oorspronkelijke brontekst. Rijkdom uitgedrukt in verscheidenheid – van de taalbagage, maar ook van de culturele setting, van de vertalersachtergronden enz. Over de voorbije halve eeuw heeft de vertaalwetenschap oneindig veel evidentie verzameld die dat aantoont.
_Eendimensionaal
Wanneer je verscheidenheid echter in handen geeft van een activiste, dan verschraalt die onvermijdelijk tot iets eendimensionaals. Het is immers eigen aan activisme dat je alles bekijkt en beoordeelt vanuit dat ene, allesoverheersende, ideologische perspectief. En dus reduceert Janice Deul in haar controversiële opiniestuk (de Volkskrant 25 februari) de kwaliteiten van de gedroomde vertaler van Gorman tot 'jong, vrouw én: unapologetically Black'. Leeftijd, gender en ras dus, dat zijn de essenties waar het exclusief om gaat. Voor een vertaler, maar je kunt die voor Reul ongetwijfeld ook toepassen op talloze andere beroepscategorieën. Voor een activiste heeft de tekst van Gorman vooral één dimensie, de raciale, en dus maak je elke verdere keuze daaraan ondergeschikt. De tekst mag en zal enkel op die manier gelezen worden. Zo spoort een gereduceerd wereldbeeld perfect met een reductie van de tekstrijkdom.
Gaea Schoeters vraagt zich terecht af waarom 'iedereen voorbijgaat aan de vraag wie er de beste vertaler voor zou zijn', omdat vertalen 'een metier op zich' is (De Standaard 26 februari). Het antwoord op haar vraag staat hierboven: omdat vertaalcompetenties voor activisten niet doorslaggevend zijn, maar wel de dictatuur van het identiteitsdenken. Het is een bekend gegeven: in onze geglobaliseerde wereld is dat identiteitsdenken aan een ongekende en verontrustende opmars bezig. Het kan een verbindende component in zich dragen, maar is onvermijdelijk ook essentialistisch, reductionistisch en uitsluitend. Ik deel dus de angst van Schoeters voor een 'een-op-eenbenadering, waarbij alleen nog vrouwen vrouwelijke auteurs, witte mensen alleen witte en zwarte mensen alleen zwarte schrijvers mogen vertalen'. Dat is immers een straatje zonder eind. Tom Lanoye mag dan als blanke man niet meer schrijven over het onrecht van de apartheid in Zuid-Afrika. Maar ook: Assita Kanko mag dan als zwarte vrouw geen Vlaamse armoede meer aanklagen. Iedereen moet dan terug in zijn eigen raciale of genderhokje.
Het verabsoluteren van identiteit is een gevaarlijk pad. En daarbij maakt het niet uit of het gaat over nationale, raciale of genderidentiteit. Elke identitaire categorie vindt ergens in het verleden wel een goede reden om zich verongelijkt te voelen: vrouwen, zwarten, Vlamingen, hottentotten, Catalanen enz. Je kunt dat onmogelijk tegen elkaar afwegen, laat staan compenseren, want dat leidt altijd tot selectiviteit en ideologische keuzes. Waar het om gaat is: in onze huidige samenleving duidelijk optreden tegen evidente uitingen van discriminatie. Daarbij is het een groot probleem dat heel wat identiteitsdenkers de polarisering van de samenleving in de hand werken: man vs. vrouw, blank vs. zwart, Belg vs. Nederlander, Oost vs. West. Het denken in binaire categorieën polariseert en sluit nuance en meerlagigheid uit.
_Totalitair
Het activistische denken van Reul is daar een schoolvoorbeeld van: er is maar één interpretatie van Gorman mogelijk, en dus maar één kleur en één gender. Die verschraling is het tegendeel van de diversiteitswaarde van literaire vertaling waar dit stuk mee begon. Activisme draagt onvermijdelijk altijd een totalitair trekje in zich. Er wordt voor anderen bepaald hoe ze moeten denken. Ik woon en werk nu al drie jaar in een land dat vijftig jaar onder de totalitaire communistische knoet heeft gevegeteerd. Dat heeft vermoedelijk mijn gevoeligheid daarvoor vergroot. En het toont tegelijkertijd de relativiteit en flexibiliteit van mijn eigen meerlagige identiteit: niet enkel een Nederlandstalige blanke man, maar ook met een toegenomen gevoeligheid voor totalitaire trekjes in denkpatronen.
Er wordt vaak verwezen naar sociale media voor de verruwing van de zeden en toegenomen polarisering. Dat is ongetwijfeld correct, maar laten we toch ook niet de rol van het identiteitsdenken uit het oog verliezen. Totalitaire trekjes vind je bij het begin vaak in taalpolitie of in opgelegde kunstopvattingen. Fascistische en communistische regimes bieden vele illustraties. De eendimensionaliteit van het socialistisch realisme bijvoorbeeld. Vandaag vinden sommigen dat je niet blank, maar wit moet zeggen. Of dat een zwarte auteur enkel door een zwarte vertaler omgezet mag worden. Rijneveld canceled.
Maar de culpabilisering werkt. Rijneveld trekt zich geschrokken terug, uitgeverij Meulenhoff gaat sensitivity readers inzetten. Waarbij de keuze dus alweer ideologisch gestuurd zal worden: welke sensitivities ga je testen en welke niet? En welke ideologische keuze zul je maken wanneer ze elkaar tegenspreken? De uitgever zegt hiervan geleerd te hebben. Hebben we eigenlijk ooit geleerd dat het denken in raciale identiteitscategorieën een heilloos pad is?
(Een ingekorte versie van deze tekst verscheen eerder in De Standaard (1 maart 2021).)
Meer van Luc van Doorslaer