8 februari 2021
Over corona en causaliteit
Viroloog Marc Van Ranst wijst erop dat er onvermijdelijk mensen zullen sterven na een vaccinatie (NRC, 21/1). 'Die waren anders ook doodgevallen, maar het gaat wel een enorme boost zijn voor de antivaccinbeweging', aldus de viroloog. Hij heeft uiteraard gelijk. Fundamenteel gaat het om een bijzonder diepe vraag: wat betekent het, dat iets de óórzaak is van een gebeurtenis? Een resem andere vragen is daarvan afgeleid: wat precies is een oorzaak-gevolgrelatie? Hoe weten we wat de oorzaak is van een gevolg, of welk gevolg er voortkomt uit welke oorzaak? Het lijkt vaak simpel. Iedereen begrijpt dat de biljartbal die tegen een andere bal aanstoot, de beweging veroorzaakt van de tweede bal. Mocht de botsing niet plaatsvinden, dan was het gevolg er niet. De tweede bal bleef dan rustig liggen. Al even duidelijk is dat het kraaien van de haan niet de oorzaak is van het opkomen van de zon. Ook als alle hanen zwijgen, komt de zon op. Maar de realiteit zit complex in elkaar, en al snel is het heel wat ingewikkelder. Als een dronken jongeman 's nachts een jogger aanrijdt, wat is dan de oorzaak van het ongeluk? Alcohol? De duisternis? De jogger, die geen fluorescerende kledij droeg en aan de gevaarlijke kant van de weg liep? Versleten autoremmen? Een glad wegdek? De cafébaas die het laatste glas te veel uitschonk? De vader die zijn autosleutels aan zijn onervaren zoon gaf? Of een combinatie van dit alles?
De Griekse filosoof Aristoteles (384 v.o.j.-322 v.o.j.) boog zich als eerste grondig over de problematiek. Hij onderscheidde meerdere vormen van causaliteit. Zo is het waar dat het rollen van de tweede biljartbal voortkomt uit het feit dat de eerste biljartbal ertegenaan stoot. Maar al even waar is dat de biljartbalspeler de intentie had om de tweede bal in beweging te brengen. Er lijken al minstens twee oorzaken te zijn: de eerste bal die tegen de tweede bal aanbotst, maar ook het doel dat de speler voor ogen heeft, is een oorzaak. Of telt hier enkel de doeloorzaak, aangezien anders de eerste bal niet in beweging was gebracht en bijgevolg ook de tweede niet? Aristoteles zag nog meer oorzaken. Zo is ook de hardheid en de vorm van de ballen van belang. Zijn poging om causaliteit te doorgronden, is nog steeds inspirerend.
De Schotse filosoof David Hume (1711-1776) bracht het debat op gang in de moderne tijd. Hume begreep dat onze psychologie ons vaak te snel een verband laat leggen. Het is een neiging waaraan we moeilijk weerstaan. Hij beweerde dat we noch feitelijk, noch logisch causale relaties kunnen aantonen. We leggen verbanden tussen een zogenaamde oorzaak en een vermeend gevolg, maar dat is veeleer uit gewoonte. De toekomst laat zich niet zomaar afleiden uit het verleden. Daarom, aldus Hume, kunnen oorzaak-gevolgrelaties soms waarschijnlijk zijn, maar nooit helemaal zeker.
_Roken en kanker
Hume had een bijzonder sceptisch standpunt over causaliteit. Het klinkt in onze oren overdreven streng, maar hij leefde in een tijd toen bijgeloof nog alomtegenwoordig was. Hij zag in dat mensen veel te gemakkelijk een verband leggen tussen volkomen onafhankelijke voorvallen. Het is best mogelijk dat mijn haan zijn laatste adem uitblaast, kort nadat mijn buurman zich opwond over zijn gekraai. Maar dat wil niet zeggen dat mijn buurman mijn haan de nek omwrong. Een rondreizende groep joden bezocht de stad, waarna honderden bewoners ziek werden. Maar dat betekent niet dat de joden het drinkwater vergiftigden. Er duikt hier nog een extra gevaar op, dat bekend staat als de confirmation bias, het bevestigingsvooroordeel. Eens we ervan overtuigd zijn dat er een verband bestaat tussen twee gebeurtenissen, zien we veel gemakkelijker datgene wat onze opvatting lijkt te bevestigen. Dat versterkt onze overtuiging dat het verband reëel is. Tegelijkertijd negeren we alles wat ermee in strijd is.
De moeilijkheden om causaliteit precies te bepalen, bracht de wetenschap ertoe om zeer voorzichtig te zijn met uitspraken over oorzaak-verbandrelaties. Terecht: vaak denken we causaliteit te zien, terwijl het enkel over een correlatie gaat. Die kan toevallig zijn, of er kan een diepere oorzaak zijn, die we (nog) niet onderkennen.
Omdat het vaak lastig is om het kluwen van variabelen en factoren die een mogelijke causale rol spelen te ontrafelen, slepen sommige kwesties zeer lang aan. Zo bijvoorbeeld de vraag of roken al dan niet longkanker veroorzaakt. Ondertussen kennen we het antwoord. Er is wel degelijk een causale link tussen roken en kanker, maar jarenlang was daar onzekerheid over. Op een bepaald moment ging de tabaksindustrie zover om te beweren dat de causaliteit eerder omgekeerd is: wie kanker heeft, gaat meer roken!
_Valse causaliteit doorbreken
Wat betekent dit voor de coronacrisis en het vaccinatieprogramma? Het gevaar waar David Hume op wees, namelijk onze neiging om onbestaande verbanden te leggen, duikt hier vrijwel onvermijdelijk op. Zonder corona overlijden gemiddeld driehonderd mensen per dag in België. Een flink deel van die 'normale' sterfgevallen zal zich voordoen kort na vaccinatie. Het is voorspelbaar dat sommigen daaruit concluderen dat het vaccin de oorzaak is van het overlijden. Overigens kan om het even wat dat iemand overkomt na vaccinatie, een zekere mate van achterdocht opwekken. Dit geldt vooral voor negatieve of traumatiserende gebeurtenissen. Wie vandaag gevaccineerd wordt en morgen de lotto wint, zal allicht geen verband bespeuren. Maar wat met iemand die een zeldzame kanker blijkt te hebben, kort na vaccinatie?
Die moeilijk te onderdrukken neiging ent zich bovendien op een oude traditie die vaccinatie verantwoordelijk acht voor allerlei kwalen. Het meest berucht, in onze tijd, is het verband dat de Britse arts Andrew Wakefield in 1998 legde tussen het BMR-vaccin (bof, mazelen en rode hond) enerzijds en autisme anderzijds. Dat verband bleek volstrekt onbestaande. Niettemin is tot op heden een ontelbaar aantal mensen ervan overtuigd dat het BMR-vaccin autisme kan veroorzaken.
Kunnen we vermijden dat een te groot aantal mensen valse verbanden legt? En daarom beslist zich niet te laten vaccineren, waardoor de groepsimmuniteit in het gedrang komt? Onderzoek naar zogenaamde antivaxxers toont aan dat het lastig is om de misvatting van valse causaliteit te doorbreken. Onmogelijk is het evenwel niet. Het vereist dat men helder uitlegt hoe we met moderne technieken reële oorzaak-gevolgrelaties van valse causaliteit onderscheiden. Enkel de theoretische uitleg over experimenten en statistiek is niet voldoende. We moeten ook het vertrouwen (terug)winnen van al diegenen wier gezonde kritische denken zich vervormde tot irrationeel wantrouwen. De laatste decennia is ons inzicht omtrent causaliteit sterk toegenomen (zie Judea Pearl en Dana Mackenzie: The Book of Why. The New Science of Cause and Effect, 2018). We weten nu veel beter hoe we reële causale factoren kunnen bepalen, en hoe ze te onderscheiden van variabelen zonder relevante gevolgen. We hebben de statistische kennis en wiskundige exactheid om de data ondubbelzinnig te interpreteren. In de wetenschappen is niks helemaal zeker (en daarbuiten al helemaal niet), maar het risico dat we een ernstige aandoening krijgen of overlijden ten gevolge van een vaccin, is verwaarloosbaar klein. Tegenover de ellende dat het virus zelf met zich meebrengt, valt het al helemaal in het niets. Een goed begrip van causaliteit redt mensenlevens.
Dit artikel verscheen eerder in De Morgen (weekendeditie 6/7 februari 2021).
Meer van Johan Braeckman