25 januari 2021
Dieper dan sexy: over wetenschap post-corona
Dé te verwerven skill post-corona zal wetenschappelijkheid zijn. Daarop wezen verscheidene stemmen al, zoals Johan Braeckman, en ik ga volop akkoord.
Maar ik vraag me af: hebben we niet ook nog iets meer nodig?
We moeten een cruciale kanttekening plaatsen bij onze oproepen, in het licht van corona, om het belang van wetenschap in te zien. Want waartoe precies denken we dat we mensen oproepen? Als we hiermee onverhoeds enkele van de dominante beelden rond wetenschap dreigen te versterken, moeten we pas op de plaats maken.
Wetenschap heeft een slechte naam gekregen in nogal wat kringen. Dat heeft ze voor een stuk te danken aan zichzelf – of minstens aan het maatschappelijke discours dat errond groeide. De moderne wetenschap kwam tot stand in een context van ontvoogding. Met haar maakten we ons los uit de dogmatische greep van godsdienst. Maar gaandeweg begon ze zichzelf op te werpen als autoriteit. 'Wetenschappelijk bewezen' ging evenveel betekenen als 'het is zo' (en zwijg nu!). Van rebel tegen overgeleverde waarheid werd ze zelf politie, zelf pastoor. Dat dat ressentiment en tegenwerking oproept, hoeft geenszins te verbazen. Een nieuwe ouderfiguur om maatschappelijk tegen te puberen.
Wat wetenschappers en filosofen nu al enige tijd met hand en tand proberen uit te leggen, is dat wetenschap in feite helemaal niet zo werkt. Slechts met veel moeite en nauwgezet wint ze de zekerheid op de onzekerheid. Wat uiteindelijk in de krant verschijnt als een zogezegd aangetoond 'feit', is het resultaat van een hele hoop – zij het methodisch – gepeins, gepruts en getouwtrek. En dan nog. Feiten kunnen altijd herzien, theorieën aangepast of verworpen worden. Veel meer dan met soevereiniteit heeft wetenschappelijkheid te maken met terughoudendheid. Niettemin: 'op basis van wat we nu weten' – een formule die je wetenschappers veel vaker zult horen uitspreken dan pakweg 'ik heb gelijk' – hebben we wél een sterke leidraad ter beschikking voor ons handelen en denken. En dat eeuwige schipperen tussen weten en niet-weten, dat definieert wetenschap.
Maar zo'n boodschap van ambiguïteit slaat natuurlijk moeilijk aan op grote schaal. Het beeld van wetenschap als schoolmeester – goedaardig dan wel kwaadaardig – blijft hardnekkig. En daaraan zijn we met zijn allen mee schuldig. We zien in wetenschap de probleemoplosser, de motor van innovatie, de sleutel tot een betere toekomst. Die verwachtingen zijn ten dele terecht, maar ze doen af aan de immense rijkdom van het wetenschappelijke wereldbeeld. Wetenschap gaat over veel meer dan slechts het doelgericht aanpakken van problemen. Sommige cynici zouden zeggen dat we van wetenschap een nieuwe religie hebben gemaakt, maar eigenlijk maakten we enkel van de zekerheidsfixatie, van onze 'fix-fixatie', een nieuwe god. 'Technologische imperatief': u zij geloofd. Het klungelende deel, het verkennende, het uitpluizende, het aanmodderende, het willen-weten (terwijl we goed weten dat we niet weten): dat alles leent zich veel minder tot de piëdestal.
Als mens blijven we onvoldaan achter. Want onze existentiële noden gaan veel verder dan alleen dat fixen. We willen ons bovenal thuis voelen in het universum, deelhebben aan een groter doel. De overkoepelende kaders die dat gevoel en dat doel in vroegere tijden verschaften – godsdienst, natie … – zijn grotendeels verbrokkeld. Wat overblijft is wat heet 'instrumentele rationaliteit': het blote oplossen van problemen. We zijn in zekere zin veredelde automaten geworden, taakuitvoerdertjes die van verwezenlijking naar verwezenlijking snellen (een promotie, een mooie auto, een knappe prestatie …) en het gapende gat in onze zingeving ondertussen trachten op te vullen met goedkope bevrediging. Zo gebrand zijn we daarop dat we zelfs in pandemietijden lange wachtrijen gaan maken voor de Primark of de IKEA.
De Amerikaanse historicus en cultuurcriticus Morris Berman heeft het over 'the Void', de leegte die ontstaat doordat we, in onze cultuur, het contact met een diepere realiteit zijn verloren. Die behelst in feite niks mysterieus: het gaat over hoe we lichamelijk en ecologisch in de wereld verweven zitten. Dat contact, dat thuishoren, zijn we kwijt en het drijft ons tot waanzin. En de wetenschap, of beter, 'de wetenschap'’zoals hierboven gekenschetst, namelijk maatschappelijk vormgegeven als 'zielloos' instrument en zogenaamd onbetwijfelbare waarheidsbron, heeft die leegte mee gecreëerd.
Kunnen we mét wetenschap die leegte ook weer invullen? Ik denk het wel. We moeten dan iets terughalen van bezieling of begeestering. Dat is een gevoel dat de meeste (natuur-, humane, sociale) wetenschappers zeer goed kennen en dat mogelijk zelfs hun werk inspireert, maar dat verloren gaat in die beeldvorming van wetenschap als arrogante fixer of allesweter. 'Wetenschapspopularisering' kan een goeie start zijn: wetenschap 'sexy' maken zoals dat heet. Maar ook dat zal niet volstaan, als we ons beperken tot het opleuken van clichés terwijl de premissen op een dieper niveau ongewijzigd blijven. Het blijft dan (hoe zacht en amusant ook) het opdringen van het wetenschappelijke gelijk – als mochten we uit de strafstudie op voorwaarde dat we nu eindelijk de leraar gehoorzamen. Aan zo'n manoeuvre blijft nog te veel dat uitsluitend instrumentele beeld van wetenschap plakken. En: het werkt dus rancune in de hand – een zeer onwelkom obstakel wanneer je mensen probeert te overtuigen om een vaccin te nemen, het klimaat te redden of bonafide nieuwsbronnen te vertrouwen.
Kunnen we wetenschappelijkheid ontsluiten voor toekomstige generaties als een diep-existentieel vervullende levensbeschouwing – zonder er een nieuwe religie van te maken en zonder ze te vernauwen tot louter instrument? Dan zullen we net op de ambiguïteit, de onzekerheid en het zoeken van wetenschap moeten bouwen als een paradoxaal fundament.
Meer van Yoni Van Den Eede