15 januari 2021
Hoe redelijk is de mens?
Ik weet het niet meer. Menselijk gedrag verwart mij doorlopend en wat ik zie tijdens de coronacrisis of in de Verenigde Staten doet daar ook geen goed aan.
Ik weet het nog zeer goed, het moet ongeveer veertig jaar geleden zijn. Ik wandel hand in hand met mijn echtgenote, toen nog mijn lief, en we praten over de milieuproblematiek, we vinden dat het slecht gaat met onze leefomgeving. Zij ziet de toekomst op dat vlak somber in en ik antwoord dat de mens verstandig is en daar wel een oplossing voor zal vinden. De mens vindt altijd een oplossing, zeg ik met vuur.
Zoveel jaren later is mijn absoluut geloof in de mens helemaal weg. Het is vervangen door een genuanceerd beeld. Simpel gezegd: er zijn zeer goede en zeer slechte mensen en de meerderheid zit tussen die uitersten. En er zijn situaties die ertoe leiden dat mensen bloedmooie dingen doen, en verschrikkelijke dingen. Sommigen bouwen op, anderen zijn (zelf)destructief. De eindbalans is niet positief: we gaan zingend naar de maan (zie mijn lied met dezelfde naam op Apple Music en Spotify).
_De Verlichters?
Al een tijdje geleden stuurde ik een tweet de digitale wereld in: 'De Verlichting ten spijt tasten velen nog in het duister'. Dat deed ik naar aanleiding van grote uitingen van niet-coronaproof gedrag. Werkzaam in een ziekenhuis en als rechtstreekse getuige van wat de directe gevolgen kunnen zijn van het niet respecteren van de coronaregels – doden! – choqueerde dat gedrag mij (en dat doet het nog!).
Zowat twee jaar geleden verdiepte ik mij in de Verlichting. In die periode viel het woord geregeld in politieke milieus en in de media. Dat zette mij aan om er mij zelf mee bezig te houden. Het was ontzettend boeiende lectuur. Ik houd van rebellen en dat waren vele van die Verlichters, zoals Diderot, Holbach, Hume, Rousseau en anderen die met verboden geschriften en taboedoorbrekende gesprekken in achterkamers hun leven riskeerden. Philipp Blom heeft er met Het verdorven genootschap intrigerende lectuur van gemaakt. Een beetje saaier, maar niet minder interessant was de Revolutie van het denken van Jonathan Israel. Beide publicaties maakten mij duidelijk dat niets, maar dan ook werkelijk niets vanzelfsprekend is. Gezonde lucht is dat niet en democratische waarden zijn het evenmin (zo maakten de Verenigde Staten ons duidelijk). Mensen hebben zich opgeofferd om de vrijheid van mening voor eenieder en de zoektocht naar de waarheid tot rechten te maken. We moeten niets blind geloven, maar via wetenschappelijke onderzoeksmethodes de werkelijkheid in kaart brengen. Maar niets is blijvend en voor alles wat een mens bereikt, moet doorlopend worden 'gevochten'.
_Beredeneerd. Maar redelijk?
Het is half januari als thuis de voordeurbel rinkelt. Een man komt een tweedehands pakje afhalen dat ik via Facebook te koop heb aangeboden. Het staat klaar zodat hij niet binnen moet. Als ik de deur opendoe, zie ik tot mijn geruststelling dat hij net als ik een mondmasker draagt. Dan steekt hij vriendelijk de hand uit om mijn hand te schudden …
Daniel Kahneman beschrijft in zijn boek Ons feilbare denken hoe feilbaar het menselijk denken is. Ik moet denken aan de 'Reasoned Action Theory' van Fishbein en Ajzen (2010), een van de vele theoretische modellen die in kaart brengen welke elementen tot een bepaald gedrag leiden. Op die manier zou gedrag voorspeld kunnen worden. Maar er zijn zo veel factoren die een invloed uitoefenen op gedrag, gedrag is dermate complex, dat het gewoon onvoorspelbaar blijft. Doorgaans is het beredeneerd, maar daarom nog niet gebaseerd op redelijke argumenten. Misschien is dat maar goed ook. Ik mag er niet aan denken dat ons gedrag door anderen werkelijk gestuurd zou kunnen worden. Ik lees ook in Massa en macht van Elias Canetti hoe een individu zich volledig kan verliezen in de massa, hoe de massa het helemaal van de mens kan overnemen. Heel actueel voor wie de beelden van de bestorming van het Amerikaanse Capitool heeft gezien.
_Weerstand soms
Dan denk ik terug aan wat ik in het kader van mijn doctoraatsonderzoek over macht in de patiënt-(huis)artsrelatie las over weerstand. Mensen aanvaarden doorgaans niet alles zomaar, ook al lijkt het soms zo. Dat geeft mij weer wat moed. James C. Scott toont in zijn boek Weapons of the Weak (1985) aan dat weerstand openlijk kan zijn, maar ook nauwelijks zichtbaar voor de onderdrukker. Wellicht zit macht overal (zoals Michel Foucault stelt) maar, stelt hij, ook weerstand. Zit die niet in reële actie, dan in teksten of muziek. Luister maar naar Mahalia Jackson die Nobody knows the trouble I've seen zingt. Zo zwak en volgzaam is de mens nu ook weer niet, denk ik positief. Toen ik mij inlas over de Verlichting en het Verlichtingsdenken stelde ik mij de vraag hoe deze ideeën terechtkwamen bij de minder belezen mens en hoe ze werden omgezet in actie. Het waren niet altijd de Verlichtingsdenkers die letterlijk op de barricaden stonden, maar wel wie honger leed en/of onderdrukt was. Ik besloot dat er minstens twee voorwaarden zijn voor een volksrevolutie: er moet een zeer pijnlijke, moeilijke levenssituatie bestaan zonder uitzicht op verandering, en er moet iemand zijn die de leiding neemt, die het verzet stuurt. Mensen kunnen een onrechtvaardig regime omverwerpen, maar het is voorwaardelijk. Daadwerkelijke weerstand ja, maar niet vanzelfsprekend dus.
In mijn wetenschappelijk onderzoek analyseerde ik de invloed van het web als een bron van gezondheidsinformatie op de machtsrelatie tussen patiënt en (huis)arts. En ook op dat vlak twijfel alom. Patiënten kunnen er hun voordeel mee doen en er evenzeer nadelen van ondervinden. En tegelijk wordt de mens beïnvloed door het web zoals de mens het web beïnvloedt. Het gaat in twee richtingen, zo stelt Marcus Leaning in The Internet, Power and Society (2009). De criminelen en pedofielen die de nieuwe digitale kanalen gebruiken, waren er voor het web ook al.
Zucht.
Kunnen we mensen inderdaad 'genezen, veranderen, verbeteren' zoals De Maakbare Mens het op haar website vermeldt? Of moeten we bovenal de weg ernaartoe belangrijker vinden omdat het doel – een redelijk mens – een onrealiseerbaar ideaal is?
Eerlijk? Ik weet het niet meer. Wie geeft mij nieuwe moed?
Meer van Edgard Eeckman