Het is nogal wat. Hoe ga je in tegen iemand die er rotsvast van overtuigd is dat de huidige situatie – ik citeer even letterlijk –  'precies gelijk is aan wat er gebeurde tijdens het Derde Rijk'? Die zonder verpinken en met stellige zekerheid verkondigt dat al diegenen die zich niet tegen de coronamaatregelen verzetten, 'exact gelijk zijn aan diegenen die wegkeken toen de Joden werden vermoord'? (Zo word ik overigens toch nog een echte negationist.)

Natuurlijk weet ik dat een discussie geen zin heeft. Wat ik ook zeg, het kent geen enkel effect. Iemand die zo sterk geradicaliseerd is, laat zich niet meer door betrouwbare feiten en zinnige argumentatie beïnvloeden. Ik weet ook dat zo iemand hetzelfde denkt over mij. Of toch min of meer: ik ben niet zozeer geradicaliseerd, maar eerder 'gebrainwasht'. Ook zou ik een 'blind vertrouwen in de wetenschap hebben', dit terwijl het toch zonneklaar is dat wetenschappers voortdurend frauderen en het woord spreken van diegenen wiens brood ze eten. Zo'n discussie doet denken aan Alice en de rode koningin: ze lopen zo hard ze maar kunnen, om ter plekke te blijven. Misschien moeten we de discussie voeren om tenminste niet achteruit te gaan.

Ik troost me met het twijfelachtige argument dat het nog erger kan. Er zijn er die het bestaan van het virus ontkennen. Die er Bill Gates bij sleuren, of George Soros, want die zijn uit op niets minder dan de totale wereldcontrole. COVID-19 en vaccins zijn een dekmantel, om bij de hele wereldbevolking een microchip in te brengen. Vervolgens kunnen 'the powers that be' ons allen hun wil opleggen dankzij het 5G-netwerk, dat men – uiteraard niet toevallig – net nu overal installeren wil.

Maar goed. Een negationist genoemd worden lijkt me al erg genoeg. Het is een semantische U-bocht waar meerdere van Lewis Carrolls personages nog iets van kunnen leren. De beproefde tactieken van al die ontkenners, die tegelijkertijd ook believers zijn, gaan als volgt. Gebruik woorden, regels en inzichten naar eigen believen en gooi ze terug naar diegenen die er enkel de gangbare betekenis aan toekennen. Als ze toehappen en in discussie gaan, heb je al half gewonnen. Negeer lastige vragen en argumenten waarmee je geen weg weet. Een onwaarheid die in je kraam past, wordt een 'alternatief feit'. Newspeak, maar met vertrouwde woorden. Imiteer Humpty Dumpty, die aan woorden de betekenis toekent die hemzelf het beste uitkomt. Zo wordt eenieder die geen geloof hecht aan complottheorieën, een 'negationist'. De bioloog die het feit van evolutie erkent, is 'blind' voor de resultaten van 'creationistisch onderzoek' en verdedigt 'darwinistische pseudowetenschap'. De scheikundige die begrijpt dat homeopathische middelen op zijn best een placebo-effect hebben, is niet open minded en negeert dogmatisch de talrijke positieve getuigenissen. Wie de consensus onder klimaatwetenschappers accepteert dat global warming reëel is, is 'niet kritisch genoeg' en is gevallen voor 'propaganda'. In plaats van te argumenteren, vuur vragen af die te complex zijn om op sociale media te beantwoorden, zoals: 'Wat versta je onder wetenschap en waarom denk je dat wetenschappers wel gelijk hebben?', of 'Waarom zou ik wetenschappelijke tijdschriften meer moeten vertrouwen dan mijn persoonlijke ervaring en de duizenden getuigenissen op internet die de wetenschap tegenspreken?'. Ook altijd nuttig: bestook je tegenstrever met meerdere, langdradige YouTube-filmpjes, zodat je hem later kunt verwijten ze niet te hebben bekeken. Nog een klassieker: de 'elite' en het 'establishment' sluiten de deuren voor vernieuwende inzichten, omdat die hun 'machtspositie' zouden bedreigen. Verder verwijst men binnen de kortste keren naar Galilei en de inquisitie, alsof het zeventiende-eeuwse religieuze ongeloof over de wetenschap gelijk staat aan het huidige wetenschappelijke scepticisme over complottheorieën en pseudowetenschap. Hoe doorzichtig ook, de wisseltruc, uitgevoerd op meerdere fronten tegelijk, slaat wel degelijk aan.

Wat te doen? Jazeker, er is meer nood aan onderwijs dat niet enkel erkende inzichten overbrengt, maar vooral ook aanleert hoe kritisch denken en wetenschap werkt. Dat het met vallen en opstaan is. Dat fouten en misvattingen erbij horen, en net illustreren hoe zelfcorrectie werkt. Dat twijfel belangrijker is dan zekerheid; dat men waarheid best ondogmatisch interpreteert; dat fraude en slecht uitgevoerd onderzoek problematisch is en dat kennis misbruikt kan worden, onder meer ideologisch, economisch en politiek. Het is een werk van lange adem, dat een intense inspanning vraagt van onderwijzers en leerkrachten. Maar onmogelijk is het niet. Ook een tienjarige verstaat wat een dubbelblindproef is, maar men moet het hem wel helder uitleggen. Alleen al een dergelijk inzicht kan ervoor zorgen dat hij voor de rest van zijn leven begrijpt dat anekdotes niet overtuigen en dat we ons makkelijk vergissen over oorzakelijke verbanden. Diezelfde tienjarige kan men evengoed aanleren hoe hij kan inschatten bij wie de bewijslast ligt; hoe hij het scheermes van Ockham gebruikt en een redelijk onderscheid maakt tussen iets wat toevallig is of significant. Kortom: leer kinderen nadenken over het denken.

Wat we ondertussen moeten aanvangen met diegenen die de voorbije jaren of decennia een radicale mentale ommekeer maakten en al die moeizaam verworven wetenschappelijk inzichten vlotjes vervingen door 'alternatieve', maar onbetwistbare zekerheden, weet ik ook niet meteen. Wetenschappelijke studies, noch feitelijke observaties en logische argumenten maken enige indruk. Men reageert veeleer existentieel: het onwrikbare geloof in een irrationele, wetenschappelijk onhoudbare opvatting is een cruciaal onderdeel van de identiteit. Hoe onweerlegbaar kritiek ook mag zijn, de ware believers zijn ertegen geïmmuniseerd. Laat ons hun aantal en invloed in geen geval onderschatten. Een van hun toprolmodellen verloor dan wel de verkiezingen, maar meer dan zeventig miljoen mensen stemden voor hem. Niet ondanks zijn leugens; zijn ontkenning van feiten; zijn gebrek aan respect voor authentieke expertise en zijn steun aan complottheorieën en pseudowetenschap, maar net dankzij dit alles.

(Deze tekst werd eerder gepubliceerd op de website van de VRT.)