Ik las jouw brief al liggend, druk-druk aan het marathonkijken. Op een of andere manier is dat een guilty pleasure terwijl buitensporig lang lezen dat niet blijkt te zijn. Ik zapte tussen de Amerikaanse verkiezingen op CNN en Game of Thrones op HBO.

Wat die serie betreft, fantasy is niet mijn cup of tea, maar jongere en oudere bekenden en onbekenden, vrienden en zelfs vijanden, hebben me aangemaand de serie te bekijken. Ik zwichtte omdat ik nu toch plat lig maar ook omdat de Game of Thrones tot de hedendaagse canon blijkt te behoren. Het is een voorbeeld van de kracht van verhalen (waar ik je niet moet van overtuigen want je schreef daar een enthousiast essay over, ik had de eer jou te interviewen bij de presentatie).

Terug naar mijn comakijken waarbij ik dus zapte tussen feit en fictie hoewel het onderscheid soms vaag werd. In elk geval viel het me op hoe de politieke commentaren gebruik maakten van fictie om zo een verhaal over de verkiezingen te vertellen en te duiden. Zo kondigde de Chicago Tribune (2019) de verkiezingen aan: 'The best matchup in the 2020 game of thrones: the House of Biden vs. the House of Trump'.

Kortom het spel van de verkiezingen samen met de Game bekijken leek me zeer passend. Tot slot vermeld ik dat Obama persoonlijk de serie adviseerde. Ik ben een fan van de Obamaes (Michelle, my belle) en Barack verklaarde zich een fan van Game of Thrones. Ook Trump en vooral zijn spindokters bleven niet onverschillig voor de serie. In de campagne gebruikten ze memes uit de serie: 'The Wall is Coming' en 'Sanctions are Coming'.

Interessant om te vermelden is dat sommige fans van de serie het heiligschennis vonden dat de Trumpisten gebruik maakten van hun serie. Uiteindelijk zou ook HBO protesteren. De Guardian blokletterde 'Trump becomes world's worst Game of Thrones fan'. Ben ik zelf een fan? Ik weet het nog niet, want ik moet nog drie seizoenen bekijken.
Door de cliffhangers voel ik de onweerstaanbare drang verder te kijken, maar het is ook een gruwelkabinet waardoor ik voor een groot stuk weggekeken heb. Tja, ik zou nog een tijdje kunnen doorgaan maar misschien krijg je de indruk dat ik niet inga op jouw brief. Terecht maar laat ik dat proberen rechtzetten.

Zoals gezegd, je vond mijn vraag of er andere dan humanistische romans zijn raadselachtig. Nu ja, ik deel dat gevoel maar laat ik het toch proberen ontraadselen, maar ik geef nu al toe – als spoiler alert – dat ik slecht ben in oplossingen. Het is een raadsel dat ik herken omdat ik van plan was een aantal blogberichten te schrijven met leessuggesties voor de leden van het Humanistisch Verbond in tijden van corona.

Het concept 'humanistische kunst' veranderde ik al vlug in 'kunst waaruit we een boodschap kunnen halen over het humanisme'. Concreet vroeg jij: 'Zijn er geen niet-humanistische, of zelfs antihumanistische romans? Wat moeten we bijvoorbeeld met The Turner Diaries (1978) van Andrew Macdonald, pseudoniem van William Luther Pierce?'. Ik ken het boek als een 'krachtig verhaal', een bijbel van rechts. Je hebt het verhaal goed samengevat en de lezer kan dat in jouw brief nalezen. Verder denk ik dat wie – in onze kringen – het boek leest, van zijn stoel valt van verbazing over de boodschap die verpakt wordt in het verhaal: het blanke ras overwint nadat alle niet-blanken uitgeroeid zijn en en passant ook joden en homoseksuelen. Daarbij vrees ik dat we ook op de lijst staan.

Toen ik de eerste keer over de Turner Diaries las, herinner ik me dat ik het boek niet kon bestellen. Amerikaanse vrienden vertelden mij dat het boek te koop was in wapenwinkels. Ondertussen kan je het gratis plukken van het Internet als pdf.

Waarom interesseerde dat verhaal mij? Dat kwam door het lezen van het werk van Kenneth Burke die mijn leven of in elk geval mijn professioneel leven sterk heeft beïnvloed. Ik bekeerde me tot de retoriek als discipline. Ik printte een uitspraak uit van Burke en plakte die à la Montaigne op de balken van mijn zolderkamer: 'A way of seeing is a way of not seeing'. Een kwarteeuw heb ik die uitspraak tot vervelens toe als motto gebruikt. Sorry.

Burke recenseerde in 1938 Mein Kampf van Hitler. Hij toonde aan hoe Hitlers retoriek en strategie neerkwam op het symboliseren van het kwaad als een gemeenschappelijke vijand. Burke besluit zijn recensie met de gedachte dat die strategie ons ook kan leren waakzaam te zijn als politici die retoriek hanteren: 'in order that politicians of his kind in America be unable to perform a similar swindle'. Stiekem dacht ik dat als ik die swindle in het denken ontmasker, mensen en studenten in het bijzonder tot inzicht zouden komen (waarschijnlijk te vergelijken met jouw geloof in de kracht van het scepticisme). De truc is menselijk en eigen aan hoe we taal gebruiken en hoe taal ons gebruikt. Hetzelfde geldt voor verhalen.

Burke beschrijft de nazi trick als een truc die in de taal en het vertellen van verhalen ingebakken zit. Het gaat om 'identification by antithesis'. Dat doet de schrijver van de Turner Diaries: een gemeenschappelijke vijand zoeken om zich als groep te kunnen identificeren en zo af te zetten.

Terug naar de verkiezingen. In een interview heeft Barack Obama uitgelegd waarom hij denkt dat Donald Trump toch nog 73 miljoen stemmen kreeg: 'Wat ik altijd interessant vind, is de mate waarin het gevoel gecreëerd is in de Republikeinse politiek dat blanke mannen slachtoffers zijn. Zij zijn degenen die aangevallen worden – wat natuurlijk niet strookt met geschiedenis en data en economie. Maar dat is een oprecht geloof, dat geïnternaliseerd is; dat is een verhaal dat verteld wordt, en hoe je dat ontwart zal niet iets zijn dat meteen gedaan wordt.'

Terwijl ik dit schreef, las ik een kop in de Standaard over Thierry Baudet: 'De ontmaskering van een complotdenker en een antisemiet'. Twee jaar geleden blokletterde dezelfde krant: 'Schild & Vrienden ontmaskerd: racisme, seksisme en antisemitisme achter de schermen'.

Het is 24 november en ik wil mijn brief eindigen. Ik klik nog even op een inkomend bericht van De Morgen: 'Onafhankelijk Kamerlid Dries Van Langenhove (Vlaams Belang-fractie) heeft een opmerkelijk bericht verspreid waarin hij waarschuwt voor de 'vervanging' van de Vlaming: "We hebben nog drie jaar"'. Ik hou niet van complottheorieën maar we zouden ze beter meer in 't oog houden. Of misschien ben ik er zelf één aan het bricoleren?

Wat Game of Thrones betreft, is er één personage me wie ik me kan identificeren: de dwerg Tyrion (ook Barack Obama was fan). Ook al omdat Tyrion leest en daarover getuigt: 'A mind needs books like a sword needs a whetstone, if it is to keep its edge. That is why I read so much.' Maar Tyron leest niet alleen, hij leeft ook in een wereld die door het zwaard geregeerd wordt. Hij wordt verplicht het politieke spel mee te spelen en zo verschijnt hij als een soort Machiavelli. Tyrion beseft wat Machiavelli schrijft: we zijn allemaal spelers in een schaakspel: je speelt het spel of het spel speelt met jou.

Tyrion is een schelm maar bij vlagen ook een schelm met een goed hart. Ik hou van schelmenromans. Zo kom ik bij Céline waarnaar je verwijst. Ook voor mij was Het Einde van Nacht een eyeopener. Ik las Céline als 68iger als een soort linkse anarchist (met humor) om daarna te ontdekken dat hij sympathieën had voor het rechtse fascisme.

Even terzijde: normaal gezien wordt de aanval op een roman wegens niet politiek correcte opmerkingen, gepareerd met de opmerking dat de schrijver niet samenvalt met het personage dat hij creëert in fictie. Kortom, de schrijver als mens zou wel degelijk politiek correct zijn. Wie Céline verdedigt doet het omgekeerde door te beweren dat de schrijver politiek niet correct is maar dat mag je het personage niet verwijten. Verder kan ik ook beweren dat Céline niet zo was toen ik hem leerde kennen. Tot slot constateer ik dat we in een cancelcultuur leven waarbij steeds meer kunstwerken gebannen worden omdat we ze met een moderne bril lezen en veroordelen. Een soort doe-de-test met romans. Ergens vind ik dat verontrustend.

Je vraagt je af: 'Maar kan ik De reis, ook al is het een meesterwerk, een humanistische duiding geven?' Zo heb ik (wij?) de roman toch gelezen. Hij schopte mij een geweten zoals Louis Paul Boon – een groot bewonderaar van Céline – de functie van literatuur omschreef. Maar wat doen we met een geweten? In elk geval, geen monter humanisme in de literatuur. De goede romans presenteren geen oplossingen maar thematiseren en problematiseren de condition humaine, de allerbeste focussen op de comédie humaine.

Wat het effect betreft, er is geen garantie op een humanistisch effect, ondanks de blijmoedige Bildungsidealen over de literatuur. De kracht van verhalen blijkt een complex probleem. Kan een wat misantrope humanist lid worden van het Humanistisch Verbond? Een humanist zonder al te veel illusies zoals mijn twee helden: Montaigne (voor zijn twijfelzin) en Machiavelli (voor zijn realiteitszin) en allebei voor hun humor? Is er plaats voor een geestige humanist (zoals Erasmus bij wijlen)?
Ziedaar niet-retorische vragen waar ik graag de retoriek van onderzoek in mijn Diaries of beter mijn Reis naar het einde van de nacht. Hier valt de nacht (een uitdrukking uit de Game of Thrones) en ik eindig mijn veel te lange brief waarvoor mijn excuses.

Ik schenk mij een glas wijn in geïnspireerd door een uitspraak van Tyrion uit Game of Thrones: 'Everything's Better With Some Wine In The Belly'. Helaas kunnen we niet op café om onze gedachten af te toetsen. Ik stuurde mijn brief dan maar naar Wim V. – een goede vriend – om eens te proeflezen. Hij had immers ook naar Game of Thrones gekeken en antwoordde mij dat ook hij een voorkeur had voor de 'geestige humanist' of 'de humanist zonder illusies' Tyrion. Hij voegde er iets vriendelijks maar stekeligs aan toe (waarvoor mijn dank): 'zoals alle weldenkende mensen'. Tja, dacht ik, zo heb ik me gepresenteerd als een weldenkende mens tegenover de anderen die dwaas of slecht denken. Mijn zondebokken. Nogmaals, Johan, konden we maar op café om traag en behoedzaam na te denken over wat Céline schreef: 'In feite is er niets veranderd. De mensen vinden zichzelf nog steeds geweldig, en dat is alles. En ook dat is niets nieuws. Alleen wat woorden zijn veranderd en het zijn er niet eens zoveel!' En we zouden met een licht hoofd gaan slapen en woelen over de zwaarwichtige vraag: wat kan het Humanistisch Verbond daaraan doen? En de kunst?
Tot slot, wat ben je aan het lezen?