Akkoord, het is allicht een extreem voorbeeld, wat dan weer het voordeel van de duidelijkheid met zich meebrengt. Je moet eigenlijk al een extremist zijn, wil het boek in goede aarde vallen. Op de meeste mensen, althans dat hoop ik toch, heeft het wellicht het omgekeerde effect, en toont het net aan hoe absurd en onmenselijk het oproepen tot racisme en haat wel is. Maar wat te denken van romans die ons de mensheid willen tonen zoals ze is, en dan blijkt dat weinig ruimte te bieden voor een humanistisch perspectief? Ik denk bijvoorbeeld aan Reis naar het einde van de nacht (1932), van Louis-Ferdinand Céline (1894-1961). Het is een van de weinige romans die ik vier of vijf keer las, de voorbije dertig jaar. Er staan tal van rake en scherpzinnige observaties in. Laat ik je een paar voorbeelden geven, meteen een goed excuus om het boek nog eens ter hand te nemen: 'Vertrouwen hebben in mensen betekent dat je je al een beetje laat doden'; 'Je kunt je maar beter geen enkele illusie maken, de mensen hebben elkaar niets te vertellen, ze praten alleen over hun eigen ellende, zo is het nu eenmaal. Ieder voor zich, de aarde voor allen'; 'Aan de moraal van deze wereld heb ik volkomen schijt, zoals iedereen trouwens'; 'Altruïsme wordt altijd genadeloos op de hielen gezeten door armoede en je vriendelijkste daden worden onbarmhartig gestraft'; 'Zo is het leven, een straaltje licht dat wegsterft in de nacht'. Ook de liefde moet eraan geloven: 'Liefde is nou eenmaal ellende en niets anders dan ellende, altijd weer dezelfde ellende, die door onze mond leugens komt vertellen, dat stuk etter, meer niet'. Aan het woord is Ferdinand Bardamu, het alter ego van Céline. Bardamu is arts, en een soort nihilistische kleinburgerlijke antiheld, die van het ene foute avontuur in het andere terechtkomt. De mens, volgens Bardamu, is in essentie het slachtoffer van zijn driften, zijn instincten, van het toeval, en van de driften en instincten van de anderen. Vooruitgang is een illusie. Op enkele uitzonderingen na zijn alle personages in het boek schoften, bedriegers of lafaards. Vrijwel iedereen is onverschillig en heeft een zin- en betekenisloos leven. We falen door gebrek aan morele moed en integriteit, en door gebrek aan betrouwbare kennis. Ook de wetenschap kan ons niet helpen; aan de inzichten die ze oplevert hebben we nauwelijks wat.

Céline was ongetwijfeld een geniaal schrijver, maar ook een overtuigd antisemiet. Hij schreef tijdens de bezettingsjaren meerdere brieven naar collaborerende kranten en tijdschriften, waarin hij tegen de joden tekeer ging. Na de oorlog vluchtte hij naar Denemarken, waar hij voor een jaar werd opgesloten, terwijl Frankrijk om zijn uitlevering vroeg. In 1950 wordt hij in Frankrijk 'in absentia' veroordeeld en een 'nationale schande' genoemd. Kort daarna kreeg hij niettemin amnestie, waarna hij naar Frankrijk terugkeerde. Hij beschreef zijn leven in exile in een trilogie – D'un château à l'autre (1957), Nord (1960) en Rigodon (1969) en kreeg daardoor opnieuw enige erkenning en bekendheid als schrijver. Ondertussen bleef hij evenwel zijn antisemitisme verdedigen en ontkende hij zelfs de Holocaust. De 'blanke, Arische christelijke beschaving' zou geëindigd zijn in Stalingrad. Een bundeling van zijn racistische en andere foute stukken – Écrits polémiques (Éditions Huit, 2012) – beslaat ongeveer duizend pagina's. Het gaat hier dus niet over een detail in zijn oeuvre. Céline heeft nooit spijt betuigd over zijn racistische teksten, eerder integendeel.

Wat moeten we daarmee aanvangen, beste Ronald? Natuurlijk is Bardamu een fictief personage, maar als je Célines biografie kent, vallen de twee toch sterk samen. Het mens- en wereldbeeld in De reis naar het einde van de nacht is zeer donker en negatief, zoals dat bij Céline zelf ook het geval was. Zeker, ik kan het boek onderscheiden van de schrijver en bewondering hebben voor het kunstwerk en afkeer voor de schepper ervan. Maar kan ik De reis, ook al is het een meesterwerk, een humanistische duiding geven?

Ik maak het je hiermee wellicht niet gemakkelijk, het spijt me.

Beste groeten & hou je gezond

Johan

Deze tekst is Johan Braeckmans antwoord op de brief van Ronald Soetaert.