2 november 2020
Machiavelli in tijden van corona
Ik kan u geen exact jaartal geven, maar een hele tijd geleden ben ik gestopt met het volgen van de actualiteit. Daar is een simpele reden voor: ik werd er depressief van. Facebook was een polariserende wervelwind, programma's als Terzake en de Afspraak waren om bij te huilen (of om bij te lachen indien u eerder van het cynische type bent). Sinds die bewuste dag hield ik het bij Karrewiet, het jeugdjournaal. Elke avond, trouw op post ergens tussen 19 en 20 uur, voor het slapen gaan, samen met mijn kinderen.
Met corona in het land werd Karrewiet toch een te beperkend kader om een en ander te begrijpen, dus begon ik mondjesmaat de actualiteit terug te volgen via de geijkte kanalen van de volwassenheid: Terzake en de Afspraak. Vandaag ging het over corona. Gisteren ook, morgen waarschijnlijk ook. Men heeft het over draagvlak en handhaving: we moeten de bevolking mee hebben, draagvlak creëren, en voor diegenen die niet willen luisteren liefst op elke straathoek een politievrouw of -man. Terecht hoorde ik nuanceren dat het virus zich in grote mate achter de voorgevel afspeelt. Maar de teneur was duidelijk: het zal van de individuele burger – u en ik dus – afhangen of we al dan niet in Italiaanse toestanden belanden.
Ik heb het moeilijk met die individualisering van de coronakwestie. Laat mij duidelijk zijn: ik keur lockdown-feestjes af. Maar op zijn minst bestaat er een wetenschappelijke term om dat soort gedrag te verklaren: je hebt nu eenmaal altijd mensen – freeriders – die profiteren van andermans goedheid, terwijl ze het zelf vertikken om hun steentje bij te dragen aan het algemeen goed. Puur rationeel is dat af en toe een efficiënte strategie. Hoewel het ook faliekant verkeerd kan aflopen, zo vertellen de lockdown-feestjes ons. Maar freeriders zorgen er meestal niet voor dat het systeem kapseist. Waar ik echter geen analyse voor kan verzinnen is het feit dat politici van diverse pluimage nu al wekenlang volhouden dat ze de juiste keuzes maken, hoewel alle virologen het tegendeel beweren. Je hebt er zelfs de virologen niet voor nodig, de cijfers zijn glashelder. Maar, zo gaat de argumentatie, wij politici, maken moeilijke en weldoordachte keuzes. Alleen, ze moeten ook opgevolgd worden. Die individuele burgerplicht, weet u wel.
Ik heb geen zin om het statistisch te verifiëren, maar voor elk niet zo coronaproof feestje dat de voorbije weken aan het licht kwam, kun je tientallen quotes en uitspraken van politici vinden die sinds september de situatie minimaliseren, met onze minister-president en zijn metafoor van het nog niet brandende huis als trieste uitschieter. Wie is er dan verantwoordelijk? Een grote meerderheid van de Belgen bestaat uit nuchtere mensen die de regels wel volgen en hun burgerplicht doen. Alleen zijn die regels niet altijd even duidelijk en komen ze vooral veel te laat. Sinds september zitten de superverspreiders van het virus niet in onze bevolking, ze zitten in ons parlement en op de regeringsbanken.
Misschien moeten onze leiders eens te rade gaan bij Machiavelli. Volgens Machiavelli moet een vorst zich soms 'immoreel' gedragen om goed te kunnen regeren: hij moet zijn persoonlijk belang en dat van sommige anderen aan de kant kunnen schuiven om het gemeenschappelijke belang te dienen. Dat is net wat we vragen van onze politici in tijden van crisis: moeilijke beslissingen nemen in het algemene belang. Of zoals Machiavelli het zelf zegt:
'Iemand die macht heeft, moet zich er dan ook niets van aantrekken dat hij zich het odium van wreedheid op de hals haalt, als hij op die manier de eenheid en de trouw van zijn onderdanen kan behouden. Want door een paar duidelijke voorbeelden te stellen zal hij meer barmhartig zijn dan zij die door een teveel aan barmhartigheid chaotische toestanden laten voortbestaan …'.
Geschreven omstreeks 1515 maar o zo relevant anno 2020. Machiavelli vraagt daadkracht van de heerser om moeilijke beslissingen door te drukken, en dat op basis van de waarheid; van de realiteit, de feiten dus. Die feiten liggen er, alles was al duidelijk in september. Het ontbrak enkel aan politieke daadkracht om op basis van die feiten politieke beslissingen te nemen. Waarom gebeurde dit niet? Het standaard antwoord is de complexe structuur van ons land. Maar het zit voor een stuk misschien ook wel dieper, in onze politieke cultuur. Iets wat Machiavelli nog niet kon vermoeden, is dat ons democratisch apparaat meer en meer wordt uitgekleed tot het ronselen van de stem van de kiezer. Hoe komt het dat een politieke klasse erin slaagt om op korte termijn een volledig land vol te plakken met verkiezingsaffiches, maar geen duidelijke en constructieve communicatiestrategie kan ontwikkelen voor een pandemie die ons gezondheidssysteem ondergraaft? Akkoord, duidelijke coronaregels zijn niet even gemakkelijk te bedenken als verkiezingsslogans, maar los daarvan wijst het ook op een dieperliggende uitdaging: onze electorale particratie werkt als een goed geoliede machine, onze democratie daarentegen kan wel wat smeerolie gebruiken.
En dan kom ik terug bij mijn geliefkoosde Karrewiet. Karl Popper, en veel mensen met hem, beseften de nood aan goed geïnformeerde burgers om een democratie überhaupt te laten slagen. In Karrewiet laat men de politieke spelletjes links liggen: men is niet bezig met het zoeken naar pieten die – hoe kan het ook anders, we naderen 6 december – roet in het eten strooien. En dan blijven de feiten over: we zijn de slechtste leerling van de Europese klas.
Maar gelukkig is er de burger, die gaat ons land redden. Of zoals onze minister-president het zo mooi verwoordde op de laatste persconferentie: 'Ik vraag u dus met de grootst mogelijke nadruk om de regels en alle regels te respecteren. De tijd van nonchalant gedrag of stoerdoenerij, die ligt allang achter ons. Iedereen moet zich nu verantwoordelijk en solidair gedragen, anders stevenen we af op een echte lockdown met enorme gevolgen voor mensen, bedrijven en organisaties.' Ik dacht even dat onze minister-president een mea culpa sloeg voor het gedrag van onze politieke klasse sinds september tot vandaag, u weet wel, dat huis dat nog niet in brand stond. Maar niet dus. Machiavelli zou zeggen: er is nog wat werk aan de winkel.
Meer van Thomas Vervisch