26 oktober 2020
I have a dream
We leven niet in een tijdperk van veranderingen – dat ook –, maar vooral in een verandering van tijdperk. Het zijn woorden van de Nederlandse transitiedenker Jan Rotman.
Ik denk dat hij gelijk heeft.
Inderdaad: een hoop dingen zijn aan het veranderen. Nu sneller dan vroeger. Communicatie, mobiliteit, informatieverwerking, het onderwijs, secularisatie, de productieprocessen. De snelheid waarmee de massa van de mensen toegang kreeg tot die dingen. Vijf jaar is een eeuwigheid geworden.
Veel van die zaken worden mogelijk door de uitvinding en het gebruik van nieuwe technologieën.
Maar de verhoudingen waarin alles plaatsvindt, blijven in essentie gelijk. Het zijn de verhoudingen van het industriële tijdperk, gestoeld op individuele vrijheid van ondernemen en op het recht op kapitaalsaccumulatie, gestoeld op economische groei en onderwerping van de natuur, gestoeld op vertegenwoordiging van macht.
In de industriële tijd heeft de individuele mens, in tegenstelling tot wat zijn individuele vrijheid hem deed veronderstellen, stap voor stap de greep op zijn eigen tijd, op zijn eigen natuurlijke en sociale omgeving, zelfs op zijn eigen verbeelding prijs moeten geven.
Wat de laatste decennia gebeurt is dat deze vervreemding nog sneller en nog omvangrijker wordt. De mens moet zich bedienen van systemen waarvan hij de inwendige werking van langsom minder begrijpt. Hij zet zijn geld op een bank, zonder zelfs maar te weten wat dat geld voorstelt, laat staan wat er mee gebeurt. Hij slokt massa's informatie op waarvan hij niet weet wie ze produceert en of ze waar zijn. Hij denkt van zichzelf dat hij de allerindividueelste expressie van zijn allerindividueelste emoties is, maar op het einde van de dag kraamt hij steeds weer dezelfde weetjes uit als de man drie dorpen, wat zeg ik, drie landen verder.
Het gaat dus al lang niet meer om het feit dat hij zijn voedsel moet kopen in een grote winkel die hij moet vertrouwen, voedsel waarvan hij niet weet hoe en door wie het is gekweekt. Dat hij onder een scan gaat en moet aannemen dat de specialist weet wat de normale levensloop van de tumor is die werd vastgesteld. Het gaat om het denken zelf. We denken steeds meer hetzelfde en voelen steeds harder dat we geen greep hebben op ons eigen leven. Dat proces is gestart met het eerste weefgetouw en het is eigenlijk niet gestopt.
En toch zijn er tekenen dat er een ander tijdperk zit aan te komen. De vervreemding, zo eigen aan het industriële model, maakt steeds meer mensen ziek. Het model zit ook in een catch 22 met de premisse van de ongelimiteerde groei. De planeet zelf waar we deel van uitmaken, maakt bokkesprongen, ingevolge klimaatopwarming door al dat drukke over en weer gesjees met goederen en mensen, en ingevolgde het bijna ritueel uitsterven van soorten op het altaar van de menselijke expansie. Mensen worden zich daarvan bewust. Sommigen splitsen zich af, geheel of gedeeltelijk. Ze bouwen een eigen mobiliteitsnetwerk uit, beginnen cohousing, zetten alternatieve muntsystemen op. Ze proberen op die manier meer tijd te krijgen voor elkaar en voor zichzelf. Sommigen zoeken hun toevlucht tot meditatie of andere vormen van spiritualiteit, op zoek naar de kern van zichzelf, op zoek naar identiteit. Terwijl de grote industriële samenleving zich weert als een duivel in het wijwatervat en mensen paait met oude recepten, zien van langsom meer mensen de tekenen van haar verval en beginnen iets anders.
We hebben nog geen naam voor het nieuwe tijdperk. Dat zou wat vroeg zijn. Het zal in elk geval een tijdperk zijn dat zich bewust is van de grenzen van de groei. Het zal een tijdperk zijn waarin mensen bewust bij zich houden wat voor hen van belang is. Een tijdperk waarin men zijn naasten en zijn zingevende arbeid niet meer afgeeft aan verafgelegen instituten, een tijdperk waarin men zich niet zo gemakkelijk iets op de mouw zal laten spelden. De technologie, tot nu toe aangewend binnen industriële, vervreemdende verhoudingen, zal eindelijk aangewend worden in een omgeving waarin mensen zelf betekenis geven aan wat ze doen.
De gevangenissen, symbool bij uitstek van de moderne industriële samenleving, zullen samen met dit tijdperk gesloten worden. Straffen zullen we niet meer uitbesteden aan vervreemdende mastodonten ver weg van alles, maar aan kleine, buurtgerichte detentiehuizen.
Het detentiehuis is slechts één gezicht van een nieuwe samenleving. Elk kan op zijn domein een schets maken van hoe het er binnen enkele decennia aan toe moet gaan in een nieuwe samenleving die deze waarin we nu overleven zal vervangen.
Meer van Hans Claus