Het is inderdaad zo dat je opvoeding in grote mate bepaalt welk religieus/levensbeschouwelijk pad je hoogstwaarschijnlijk zult bewandelen, maar niet óf je een religieus pad zult bewandelen. En laat je niet in de war brengen door het woordje 'religieus', want vrijzinnig humanisme is óók een levensbeschouwing. Het is een bewuste keuze voor waarden als onder andere vrij onderzoek en vrij zelfstandig denken zonder dogma's, in tegensteling tot het luie ontbreken van geloof of het wazige ietsisme waarmee het al eens verward wordt.

Kinderen worden noch als katholiek, noch als moslim geboren, maar ook niet als atheïst.

In Sinterklaas en alles wat hun ouders hen wijsmaken, natuurlijk. Maar dat bedoel ik niet. Ik spreek wel degelijk over een predispositie, een capaciteit tot, een soort voorgeprogrammeerdheid, om achter alle gebeurtenissen agents te zien. Gebeurtenissen worden niet veroorzaakt door een reeks causale verbanden, maar door 'iemand' en vooral iemand met een bedoeling. Agents zijn intentionele entiteiten die bedoelingen hebben, en vaak niet de beste. Het is niet het spook onder het bed waar we als kind schrik van hadden. Een spook is een subject, een al of niet overleden persoon wiens verschijningsvorm weliswaar vaag, diffuus en gefantaseerd is, maar hoe dan ook een persoon. Agents daarentegen zijn meestal levenloze objecten die door ons brein een geest, noem het desnoods een ziel, toegedicht krijgen. Natuurvolkeren zien ook vandaag nog bezielde objecten waar wij meestal alleen bomen, totems of wouden zien. Op het internet circuleren filmpjes waarin je ziet hoe kinderen vormen als een cirkel, een driehoek en een rechthoek ervaren als intentionele wezens. Zie bijvoorbeeld de klassieker van Heider en Simmel uit 1944. En geef maar toe dat je geneigd bent de kinderen gelijk te geven.

Waar komt die merkwaardige predispositie vandaan, die capaciteit om dingen en fenomenen een geest toe te dichten en dan die intentionele agents een rol te laten spelen in onze narratieven? En dat terwijl we niet willen zien dat ons verhaal op ramkoers ligt met zelfs de toegeeflijkste vorm van rationaliteit? Jawel, onze en niet alleen bij kinderen.

Waarom zou evolutie door selectie ervoor gezorgd hebben dat die toch wel bizarre manier van doen in onze psychologische software terechtkwam? Ons brein, die merkwaardige klomp vet van 1,4 kilogram, is onder andere een verklarings- en voorspellingsmachine. Als je iets vanuit evolutionair perspectief probeert te begrijpen, moet je uiteraard een heel eind terug in de tijd. Niet enkele eeuwen zoals bij het verklaren van een of andere sociale of politieke causaliteit, zelfs niet tot bij homo sapiens op zijn savanne, maar meteen veel verder tot bij het allerprimitiefste leven. Toen had er een splitsing plaats tussen de levende wezens die verder gingen mét en zonder hersenen. Muizen, insecten, zelfs de nederige slak heeft iets dat op hersenen lijkt. Korstmossen, algen en planten hebben dat niet en die doen het al miljarden jaren prima. Het verschil zit in de manier waarop het levende wezen met de omgeving en de omstandigheden omgaat. Zonder hersenen leef je daar en alleen daar waar de levensomstandigheden passen bij jouw eigenschappen. Als soort moet je op de evolutie wachten om jezelf aan te passen. Mét hersenen ga je de omgeving 'beoordelen' en dan pas je je gedrag aan zodat je gevaar vermijdt en dat wat je nodig hebt opzoekt. Om dat te doen, moet je de omgeving en de fenomenen begrijpen. En vooral, je moet de graad van waarschijnlijkheid kunnen inschatten dat iets wel of niet zal gebeuren. Bij gebrek aan echte, laat staan wetenschappelijke kennis – remember, we bevinden ons ergens miljoenen jaren geleden – heeft de evolutie ons bij wijze van shortcut een trucje gegeven. In de plaats van ons te laten opeten of verpulveren door iets dat we niet begrijpen, gaan we reageren zoals we zouden reageren op iets dat er heel erg op lijkt. We hebben geen idee hoe donder en bliksem ontstaan, maar het ziet er verdomd beangstigend uit en het gaat vaak gepaard met de nodige verwoestingen. Ons brein en zeker het primitieve brein van toen heeft het moeilijk met overweldigende, maar onbegrepen oorzaken, en zeker met abstracties. Het heeft iets concreets nodig om adequaat en vooral snel te reageren. Daarvoor grijpt het naar analoge oorzaken die het wel kent en die er enigszins op lijken of doen aan denken. Et voilà, de bliksems gooiende dondergod is geboren. Als u eraan twijfelt of ons brein de realiteit in grote mate zelf fabriceert, bekijk dan bijvoorbeeld eens de konijn en eend-tekening.

Voor alle duidelijkheid: ik heb het hierbij absoluut niet over de postmoderne onzin dat de waarheid niet zou bestaan.

Als atheïst geboren? Het lijkt een bruikbaar argument als je in gesprek bent met een gelovige die je met een zekere hardnekkigheid de zegeningen van zijn religieuze overtuiging probeert te verkopen. Jammer, maar helaas, kinderen worden niet als atheïst geboren. De evolutie heeft hen opgezadeld met een verklaringsmechanisme dat onware overtuigingen met grote stelligheid als wéten doet ervaren. Als ... als die overtuiging maar zorgt voor een oplossing van het probleem of voor het beter functioneren in de groep.

Dat lijkt me toch aardig in de buurt te komen van een religieuze overtuiging.