24 april 2020
De coronapauzeknop
Om de verspreiding van het coronavirus tegen te gaan, nemen bijna alle overheden in heel de wereld drastische maatregelen. Burgers zitten thuis, scholen zijn dicht, de economie draait op een veel trager toerental, reizen is heel beperkt of onmogelijk, grote sportevenementen zijn afgelast of uitgesteld. Het lijkt alsof een gigantische pauzeknop ons leven voor een tijd 'on hold' heeft gezet. Velen voelen zich geroepen om na te denken over de wereld na deze crisis.
_De tunnel
Psychologisch gesproken leven we met z'n allen met een soort tunnelgevoel. In de media gaat het bijna alleen nog over corona, de maatregelen van de overheid beperken ons in onze bewegingsvrijheid en we zijn afgesloten van zoveel dat ons gewone leven vroeger kenmerkte: op café of restaurant gaan, shoppen, de bioscoop bezoeken of een optreden bijwonen … Voor velen valt familiebezoek weg, zelfs naar de kapper gaan mag niet meer … De spreekwoordelijke tunnel richt onze aandacht en blik op één punt en sluit zowat al het andere uit. Voor veel mensen kan dit tunnelgevoel psychologisch zwaar om dragen zijn, te meer omdat we nog geen licht zien aan het einde van die tunnel. Er wordt al nagedacht over een exitstrategie, maar uit de communicatie hierrond blijkt tot op heden dat men de drastische maatregelen maar met mondjesmaat zal versoepelen. De vrees bestaat immers dat het virus zou heropflakkeren als het gewone leven te vlug heropstart. De virologen en andere experten die aan deze exitstrategie werken, weten waarover ze praten. 'We zullen nog maanden met dit virus moeten leven', zo luidde het uit de mond van viroloog Steven Van Gucht.
_De pauzeknop
Maar als ik deze bizarre tijden ruimer maatschappelijk en economisch bekijk, kom ik uit bij een andere beeldspraak. Het lijkt het alsof een wereldwijde pauzeknop het leven 'on hold' zette. Ook in vakantieperiodes draait de economie op een lager toerental, maar deze 'lockdown' is veel drastischer en duurt langer. De hele reissector valt stil, vliegtuigmaatschappijen laten hun vliegtuigen aan de grond, zowat de hele kleinhandel en de horeca liggen stil. Grote muziekfestivals en sportevenementen worden afgelast of uitgesteld. Enkel de voedingssector en alles wat daarmee te maken heeft, draait op volle toeren. De gigantische economische gevolgen hiervan zijn niet te overzien. Dit is werkelijk 'du jamais vu'.
Vele intellectuelen, schrijvers en denkers allerhande gebruiken deze pauze om een soort balans op te maken, om lessen te leren uit deze crisis. Er wordt gesproken over een periode voor de coronacrisis en een periode na de crisis (BC en AC, Before Corona en After Corona). Op zich is het helemaal niet verkeerd eens stil te staan en na te gaan welke lessen we uit deze zo onverwachte crisis kunnen trekken, die in de toekomst nuttig zijn. Het virus heeft alvast onze kwetsbaarheid duidelijk gemaakt, zoals Bill Gates jaren geleden al voorspelde. Op gezondheidsvlak zullen overheden en instanties zoals de WHO ongetwijfeld leren uit wat we nu meemaken. Het valt te verwachten dat de politiek een grotere prioriteit zal geven aan de gezondheidszorg en de zorgsector. Daartegenover staat dat presidenten als Trump en Bolsonaro de economie prioriteit willen geven en zich minder zorgen maken over de gezondheidszorg.
_Big Brother
Historicus en futuroloog Yuval Noah Harari maakt interessante bedenkingen over de relatie tussen privacy en gezondheid in een opiniebijdrage in The Financial Times, overgenomen in De Morgen van 29 maart: 'Alles wordt totaal anders.' Harari schetst de wereld na de coronacrisis en waarschuwt voor een Big Brother-achtige evolutie. Bewakingstechnologie is dusdanig vernieuwd en geëvolueerd dat ze kan helpen om te traceren wie met wie in contact gekomen is, wat nuttig is om de verspreiding van een virus op te sporen. Maar overheden kunnen deze spitstechnologie ook misbruiken om een grotere greep op burgers te krijgen. Harari merkt op dat 'de technologische evolutie het nu mogelijk maakt om iedereen op elk moment van de dag in de gaten te houden', wat vroegere inlichtingendiensten als de KGB niet lukte. Noodmaatregelen zijn tijdelijk, dus kan die technologie in deze crisis nuttig zijn, maar 'tijdelijke maatregelen hebben de vervelende gewoonte om ook van kracht te blijven als de noodtoestand voorbij is, vooral omdat er altijd een nieuwe noodsituatie aan de horizon opduikt'. Een overheid zou dus van deze coronacrisis gebruik kunnen maken om verregaande bewakingsmaatregelen op te leggen en te laten bestaan. Harari verwijst daarbij naar evoluties in die richting in China. Deze waarschuwingen moeten we ernstig nemen, willen we in de toekomst onze privacy behouden.
_Teleologisch denken
Velen voelen zich ook geroepen om uit deze crisis conclusies te trekken wat de relatie tussen mens en natuur of mens en dier, tussen economie en ecologie, tussen economie en gezondheid betreft. Sommigen zijn daarbij al flink uit de bocht gegaan, zoals onlangs de schrijver Sandro Veronesi, die de mens het virus noemde (De Standaard, 3 april), waarop op deze blog al gereageerd is.
Filosoof Patrick Loobuyck overschouwde enkele overwegingen van intellectuelen en wees in een opiniestuk op het gevaar van teleologische interpretaties (zie 'Nee, het coronavirus is geen beschuldigende vinger naar het kapitalisme', De Morgen, 10 april). In het woord teleologisch zit 'telos', Grieks voor doel. Veel mensen interpreteren natuurlijke fenomenen alsof ze een bedoeling zouden hebben. Kenmerkend is onder meer de uitspraak van psychiater Damiaan Denys in NRC (10 april): 'Dit virus stelt ons mateloze consumeren aan de kaak.' Maar virussen – net als andere natuurfenomenen – hebben geen bedoelingen, ze willen de mens niets zeggen of duidelijk maken. Dat zijn inderdaad allemaal interpretaties door mensen, net zoals in religieuze interpretaties het coronavirus een straf van god kan worden genoemd. Ook Johan Braeckman en Maarten Boudry wezen op die denkfout, in een opiniestuk in de krant De Tijd (11 april).
_De valkuil van het wensdenken
Tegenover de dystopische toekomstbeelden staan de visies van diegenen die veeleer met utopische verwachtingen naar deze crisis kijken. Zij denken dat deze pauze een uitstekend moment is om 'het systeem te resetten' (Lidewij Edekoort, NPO2 op 5 april). In een opiniebijdrage verschenen in Knack (8 april) ziet psycholoog Paul Verhaeghe deze pandemie samenkomen met de uitdaging van de klimaatverandering en met wat hij de 'vrijemarktcyclus in zijn eindfase' noemt. Hij schrijft: 'Onze versie van de vrije markt bevindt zich in de eindfase, het is de negentigplusser met hartproblemen die er écht niks bij mag krijgen, of het is voorbij.' Hij ziet in deze drie elementen zelfs 'de drie ruiters van de Apocalyps'. Paul Verhaeghe neemt hier zijn wensen voor werkelijkheid.
De opinie van Bas Heijne in NRC van 10 april ('Grote hervormingen? Misschien is deze crisis niet het moment') sluit hierbij aan. Hij argumenteert dat het toekomstbeeld dat mensen schetsen 'precies past in hun straatje': 'De antiglobalist ziet de wereld binnenkort weer heel erg lokaal worden, de antikapitalist ziet het virus de genadeklap uitdelen aan het neoliberalisme, de haters van het populisme zien ineens het einde van het populisme naken, de gemeenschapsdenker ziet een nieuw gevoel van gemeenschap ontstaan. Niet alles is hoopvol, want ook zwartkijkers krijgen graag gelijk. Wie het einde van de liberale orde verkondigde, ziet het nu voor zijn ogen gebeuren.'
_Realiteitszin
Inderdaad schuilt de valkuil van het wensdenken om de hoek. Het is een illusie dat alles zomaar zal worden zoals wij dat wensen. Ongetwijfeld kan deze coronapauze een aanleiding zijn om een en ander grondig te overdenken. Realiteitszin is aangewezen als we over de verhouding tussen mens en natuur, over economie en ecologie willen nadenken en nieuwe wegen willen uitstippelen. Een econome als Kate Raworth heeft niet gewacht op deze pauze om kritisch na te denken over het groeimodel. Met haar boek De donuteconomie (2017) ondernam ze een ernstige poging om de economische theorieën op een nieuwe leest te schoeien. Zij onderzocht in dat boek hoe we de groei-economie kunnen laten muteren in een sociaal en ecologisch gezondere variant. Vandaar naar een reële wijziging van ons economische systeem is nog een hele weg.
Meer van Fons Mariën