23 maart 2020
En nadien?
Zou het deze keer lukken, zo’n 'Umwertung aller Werte'?
Commentatoren allerhande beweren over de horizon te kijken en doen soms forse voorspellingen over maatschappelijke day after-veranderingen die ons te wachten staan. Uit historische vergelijkingen met wereldoorlogen en andere rampen distilleren ze kansen om net zoals toen komaf te maken met oude waarden en nu eens eindelijk de wereldorde te hertekenen. Bart Sturtewagen schrijft in De Standaard: 'De grauwe miserie van de Eerste Wereldoorlog maakte de weg vrij voor het algemeen enkelvoudig stemrecht. Op het militaire en morele puin van de Tweede Wereldoorlog werd de basis gelegd voor wat we nu de Europese Unie noemen. De welvaartsstaat, gebouwd op een sterke sociale zekerheid, zag toen het levenslicht.' Of dat historisch aantoonbaar is, kan ik niet beoordelen, maar het lijkt me inderdaad zeer plausibel dat creative destruction van een zekere grootsheid een crisis van een forse magnitude nodig heeft. Dan is het echt wel nu of nooit. Veel meer magnitude qua miserie hoeft voor mij niet: ik heb het zo ook wel begrepen.
Iedereen houdt de eigen bril op en ziet vooral veranderingen in domeinen waarvan hij zelf al lang vond dat het beter kon. Veganisten hopen dat de catharsis na de coronamiserie ons zal doen inzien dat we geen dieren moeten eten; nationalisten zien bevestiging voor hun gesloten grenzenverhaal; ecologisten hopen op kanteling van inzichten en maatregelen in verband met global warming. Enfin, voor elk isme valt er wel iets te dromen of te hopen, nu de kaarten zo driftig geschud worden.
Als pessimist zijn dromen en hopen niet mijn sterkhouders, maar nu ik toch de kans krijg en iedereen zijn verlanglijstje lijkt te hebben: doe mij dan, na de ramp, maar een wereld waarin we een aantal klassieke waarderingen zullen umwerten. Geen wereld waar we voor – dat woord! – 'zorghelden' alleen maar applaus en balkonconcerten kunnen opbrengen, terwijl we voor pakweg sport- en andere celebrity's of CEO-bonussen vlotjes miljoenen ophoesten. Wie? Wij? Ja wij, wie denk je dat dat betaalt? Wat verdient een verplegende 'zorgheld' met bonussen voor weekends en nachten zo ongeveer per maand? Zegt u het maar. Hoeveel betalen wij met z'n allen voor iemand van het celebrity-type of een CEO? Zegt u het maar. Ik snap dat economische marktmechanismen zich niet vlotjes rationeel laten veranderen en iemand die mij een beetje kent, weet dat ik niet kan verdacht worden van al te naïeve inzichten van het type: we-zijn-toch-allemaal-gelijk en lief-zijn-voor-elkaar-dan-komt-alles-goed. Maar toch, maar toch.
Sta mij toe in dat verband mijn verwerpelijk sarcasme toch even de vrije loop te laten en ook een kleine voorspelling in een hoopvraag te gieten. Als straks het griepseizoen voorbij is en de zorg- en onderwijshelden moe-maar-tevreden de ronkende loftuitingen van de politiek en de handdruk van de koning in ontvangst genomen hebben, gaan ze dan eindelijk de betere arbeidsomstandigheden en werkmiddelen krijgen waar ze al jaren op wachten? En gaan wij als maatschappij dan tegen de politici zeggen dat ze de centjes daarvoor maar bij de 0.1 en 0.01-percenters moeten halen? Of zal het ongeveer verlopen zoals het met de belastingbetaalde hulp aan de banksector na 2008 verlopen is? U mag drie keer raden.
Een ander type commentator ziet het nog veel weidser en daardoor, in mijn optiek, nog veel onhaalbaarder, maar dat neemt niet weg dat de denkoefening, weliswaar abstract en theoretisch, toch bijzonder interessant is. Dat zorgt voor debat, voortschrijdend inzicht en uiteindelijk transitie. Tenslotte is zo goed als alles wat vandaag gerealiseerd werd ooit absoluut ondenkbaar geweest. Op maatschappelijk en wetenschappelijk gebied, maar ook qua ethiek. Die is veranderlijker en afhankelijker van de omstandigheden dan je zou denken.
Onder andere daarover heeft filosoof Bart Libbrecht het in een artikel op deze blog. Bijvoorbeeld over het gigantische verschil in bereidheid tot een drastische aanpak in de huidige situatie en het gebrek aan politieke durf als het gaat over maatregelen tegen pakweg kanker, ecoproblemen, lifestyleaandoeningen, fijn stof, roken enzovoort. Terwijl het daar over hallucinante aantallen slachtoffers gaat. Jaarlijks 604 doden en 3636 zwaargewonden in het verkeer vinden we nauwelijks nog het vermelden waard, maar elk 80-jarig coronaslachtoffer is breaking news.
Op zich is dat psychologisch te begrijpen vanwege de waarnemingsbias die nu eenmaal eigen is aan de mens. Het heeft iets te maken met zichtbaarheid en spreiding in de tijd; vergelijk het met vaak voorkomende vliegangst tegenover het autotochtje naar Zaventem dat statistisch véél gevaarlijker is dan vliegen. Het zit 'm in het woordje statistisch, daar is ons brein niet zo heel goed in. Bovendien is het virus niet feitelijk maar emotioneel véél zichtbaarder dan andere, in de tijd gespreide, gevaren waaraan we gewoon geworden zijn.
Mogen we nu hopen dat de huidige miserie ons de oogkleppen zal afrukken? Dat we in verband met de 'gewone' ziektes, de ecoproblemen, de verkeersellende enzovoort, even drastische maatregelen gaan nemen? Mogen we verwachten dat waarden, jawel de ethiek zelf, zich aan de veranderde omstandigheden zullen laten aanpassen? Volgens de auteur dient beleid ethisch te zijn. Uiteraard, maar ook objectief, dus niet afhankelijk van een menselijke bias, zeg maar, van een oude biologische viscerale intuïtie die het vroeger op de savanne uitstekend deed, maar vandaag danig irrationeel en contraproductief geworden is.
Hij lijkt te verwachten en minstens te hopen dat die postcorona nieuwe morele standaard consequent wordt doorgetrokken naar alle andere problemen die een impact hebben op ons leven. Dat is pas een morele vooruitgang. Die zouden we dan niet eens te danken hebben aan een dier of een bacterie, maar aan een RNA-molecule in een eiwitjasje.
Ik help het hem hopen.
Meer van Max Schneider