28 januari 2020
Over man en man-ninne[1]
Past Ninon, de courtisane met haar uitgesproken onafhankelijke geest, niet perfect in een vrouwenboek van een vrouwendokter? De Franse épicurienne[2] die haar 'Origine du monde'[3] celebreerde en vrank en vrij stoeide. Haar huis opende Ninon genereus voor uitwisseling van ideeën en andere plezanterieën.[4] In de 17e en 18e eeuw waren Salons immers vluchtheuvels voor belezen, curieuze dames en ... blauwkousen. Onder de bedrieglijke schijn van een gezellige koffieklets werden nieuwe ideeën, filosofische breinbrekers, maatschappelijke pijnpunten, literaire ontdekkingen – onder minzame edoch ferme vrouwenhand – bediscuteerd. Maar die vrijgevochten salonnières en hun bijdrage tot de Verlichting, tot wetenschappen en cultuur werden onder de korenmaat geschoven in een reactionaire, angstige reflex van 19e-eeuws burger-dom.[5]
'Il est plus difficile de bien faire l'amour, que de commander des armées'
Ninon de Lenclos
Ineens lag het vrouwelijk zwaartepunt onder meters rokken en onderrokken. Meteen werden ook 's vrouwens hersenen gewogen en ... te licht bevonden. Een vrouwenbrein woog – weegt nog? – ruim 100 gram minder dan mannelijke hersenen. Die 'halve debiliteit' zag zich meteen vertaald in de Code Napoléon die vrouwen wettelijk dezelfde status gaf als onmondige kinderen, zwakzinnigen en criminelen. 'Les personnes privées de droits juridiques sont les mineurs, les femmes mariées, les criminels et les débiles mentaux’. Zo luidt 'article 1124 du Code Napoléon' (1804), de basis van het Belgisch burgerlijk wetboek.
Zei le petit Caporal ook niet dat 'la femme est donnée à l'homme pour qu'elle lui fasse des enfants; elle est sa propriété comme l'arbre à fruits est celle du jardinier'?[6]
Kweekreactoren, tot zover beperkte zich de functie van vrouwen. Die nutsbestemming was evenwel geen privilege van de 19e eeuw. Kinderen 'kopen' was eeuwenlang een vaderlandse plicht om zo voor kanonnenvlees te zorgen, om arbeidskrachten te voorzien, of voor welk religieus voorwendsel ook. In Keulen leefde daardoor in de 17e eeuw geen enkele stadsvroedvrouw meer. De naweeën van een hectische heksenvervolging. Want in de Heksenhamer, de Malleus Malificarum, het handboek van de heksenjacht uit 1484, werden vroedvrouwen omschreven als een gevaar voor het katholieke geloof. Zowat 30% van de geëxecuteerde heksen waren vroedvrouwen. Ze werden immers gewantrouwd wegens hun obstetrische kennis (zij het soms beperkt), hun remedies tegen vrouwenkwaaltjes en hun verdoken abortieve middeltjes. Vroedvrouwen stonden aan de poort van het leven; als een flinterdun vlies tussen leven en dood. Kennis en macht die vooral met de godsdiensttroebelen in de 16e eeuw nog meer argwanend werden bekeken. Meestal alleen werkzaam, dus té onafhankelijk, en bijgevolg gevaarlijk namen die vrouwen – voor gezagdragers en kerk – een te geëmancipeerde positie in. De repressie tegen heksen en de massawaanzin gingen evenwel in tegen de traditie van natuurgeneeskunde, eeuwenlang in vrouwenhanden. Plantaardige geneesmiddelen – bestonden er andere doekjes voor het bloeden? – waren bij de Germanen het terrein van wijze vrouwen, de sagas. Femina Saga – 'sage-femmes'. 'Vroed' betekent – nog altijd – wijs en wetend. Al werden die vroede vrouwen wel eens als 'Wilde Wijven' aanzien. Hun brouwsels konden ook nefast zijn. Hen werd verweten dat ze bazig waren, dat ze kinderen verwisselden, de ontrouw van vrouwen verdoezelden en allerlei trucs uithaalden. Vrouwenkennis of vrouwengeheimen?[7]
Nochtans ijverden eeuwenlang ook vrouwvriendelijke geneesmensen: Louise Bourgeois[8] – de vroedvrouw, niet de kunstenares – die in het Parijse Hôtel-Dieu bedrijvig was en het boek Observations diverses sur l'accouchement (1609) schreef. Of Trotula, de Magistra Medicinae, de vrouwendokteres die in de 11e eeuw in de befaamde medische school van Salerno doceerde en een werk over verloskunde De mulieribus passionibus ante, in et post partum schreef. Salerno was een medische, niet-kerkelijk gebonden faculteit waar een multiculturele gemeenschap van Grieken, Romeinen, Joden en Arabieren vertoefde.[9]
Maar wie kent hun namen? Zoals de eerste vrouwelijke dokter van België? Isala van Diest[10] mocht van de rector van de KUL geen medische studies aanvatten, tenzij die van vroedvrouw ... Overigens studeren, lezen zouden enkel de vrouwelijke hersenen en eierstokken doen verschrompelen.
Nochtans zijn er de wetenschappelijke, literaire, financiële, politieke en culturele exploten van Rita Lévi-Montalcini, Lise Meitner, Mary Montagu, Ada Lovelace, Anna Boch, Apollonie Sabatier, Bertha Von Suttner, Doria Shafik, Théroigne de Méricourt, Vittoria Colonna, Geneviève Halévy-Bizet-Straus, Minnette de Silva, Mary Golda Ross, Lizzie Siddall, Jeannie Rousseau, Gertrude Boyarski, Sophie Scholl, Hedy Lamarr, Irena Sendler, Nettie Honeyball, James Barry, Aphra Behn, Bettisia Gozzadini, Novella d'Andrea, Elena Cornaro Piscopia, Maria Agnesi, Laura Bassi, Latife Ussaki, Margarete Schütte-Lihotzky, Georgette Leblanc, Martha Gelhorn, Barbe-Louise de Nettine, Rosalba Carriera, Maria Sybilla Merian, Veronica Franco, Wallada bint al-Mustakfi ... de trobairitz, de vrouwelijke troubadours en de cours d'amours van Aliénor d'Aquitaine en Marie de Champagne. Grandes Dames maar Miniatuurtjes in de geschiedenis ...[11]
Vrouwen beperken tot hun onder-buik, is navelstaren. De hypocriete schizofrenie van de preutse 19e eeuw die nog tot in de jaren 50 van de 20e eeuw duurde, verdonkeremaande een vrouw met een bol buikje binnenshuis. Een zwangere vrouw is immers 'embarazada', zoals het nog in het Spaans klinkt. Maar om met 'ambras' te zitten, moet je wel met twee zijn, niet?
Dat de sterftes in het kraambed ontzettend hoog waren, was mede te danken aan het korset.[12] Het gedwongen keurslijf deed een vrouw in katzwijm vallen. Ze kon niet ademen, laat staan eten, omdat het zo dicht aangesnoerd was dat haar ribben in de longen boorden. Maar haar waarde op de huwelijksmarkt werd bepaald door de omtrek – niet diameter! – van de taille. Een ideale tailleomtrek bedroeg ... 43 cm.
De Antwerps-Amerikaanse psychotherapeute Esther Perel merkt nog altijd de weerbots van het onderduimse patriarchaat: 'The patriarchy is still a big problem. By the age of three or four, we begin to touch our sons less than our daughters. We will raise our boys into the masculine code – stoic, without feelings, disconnected, autonomous, competitive, fearless. Women need to be able to experience more of a voice, but men need to be able to live a life where they can be powerful and have an open heart. Under patriarchy you can either be powerful or connected but not both'.[13]
Geweld tegenover vrouwen – en dit boek klaagt het terecht aan – zit niet altijd in grote gebaren, maar vaak in een mentaliteit, in geplogen gedragspatronen, in geraffineerde vooroordelen waaraan ook vrouwen zich laten vangen. Nog altijd dwaalt de 19e-eeuwse tweespalt tussen 'Eva' en 'Maria' rond in de 21e-eeuwse mentaliteit: de brave, deugdelijke, onderdanige Maria tegenover de stoute, rebelse Eva.
Die tweespalt tussen de onbevlekte, deemoedige Maria en Eva, de subversieve oorzaak van de erfzonde, werd in een 19e-eeuwse misogyne, religieuze heropflakkering, aangemoedigd. Maar Eva, de moeder van de mensheid, is een revolutionaire, volgens Marek Halter[14]. In zijn roman Ève[15], hertaalt de Frans-Joodse schrijver haar als dé nieuwsgierige, diegene die wil bijleren. Omdat ze wil weten hoe de vruchten van de boom van de wijsheid smaken, heeft ze de moed en het lef om de regels te tarten. Kennis leidt naar vrijheid. Bovendien is Eva genereus en wil ze Adam deelgenoot maken van haar nieuwe kennis. Hij ligt te dutten in de schaduw van de boom. 'Tja, wat doen mannen anders na 'la petite mort?', grinnikt Halter. Dus biedt Eva hem de 'appel van de kennis' aan. Gestraft moet ze daarvoor worden, dubbel gestraft voor haar weinig godvrezende ongehoorzaamheid. 'On pourrait se demander: que serions-nous aujourd'hui sans la curiosité d'Ève? Cette volonté de savoir. Elle se dit mais pourquoi n'aurais-je pas droit au savoir? Qui suis-je? Où vais-je? Qui est ce mec à côté de moi? À quoi sert d'enfanter? Il y a un interdit, il faut du courage et on paye de sa personne. […] Il y a toujours la méfiance envers la femme et de là, la marginalisation de la femme dans des sociétés gérées par la religion monothéiste'. Ongehoorzaamheid, daarop staat een prijs. Eva blijft nog altijd de zondebok.
Ève wordt ook de hemel in geprezen door Didier Mahieu[16]. In talloze tekeningen, plastische bewerkingen, video's van de Belgische kunstenaar daagt 'la nouvelle Ève’ op. Maar Didier Mahieu gunt het vrouwen op eigen benen te staan. Een van zijn werken is een uitvergroot Chinees bootschoentje ... Zo'n minuscuul vrouwenschoentje van luttele cm wordt bewaard in het schoenenmuseum in Kruishoutem. Dit bootschoentje was een eerste stap naar bewegingsvrijheid voor ingebonden Chinese vrouwenvoetjes. Chinese vrouwen werden immers niet geacht te stappen, maar werden gedragen. Bovendien werden die gebroken, omzwachtelde en verrotte voetjes als exquisiete erotica beschouwd. Het is maar hoe een 'cultuur' denkt. In een hedendaagse Chinese fabriek liet Didier Mahieu die uitvergroting op traditionele wijze borduren. De twintig naaisters kregen hun identiteit en talent erkend op de houten sokkel waarop Mahieu zelf een replica van het 'Dodeneiland' van Arnold Böcklin[17] schilderde. Een esthetisch object waarmee Mahieu codes breekt. Het schoentje betekent vooruitgaan, maar ook weggaan. Migratie. 'Maar dat is meestal een 'mannelijk' verhaal van beweging. Odysseus zwerft rond maar Penelope is verplicht om thuis te blijven. Over dat wachten van de achterblijvers wordt nooit gepraat ...', aldus Didier Mahieu.
Het stemt hoopvol dat mannen nu redekavelen over de 'condition humaine' van vrouwen en niet vanuit mannelijk oogpunt, zoals honderden jaren geleden. 'His-story' wordt ook 'her-story'. De minderheid van het 'sterke' geslacht schaart zich bij de meerderheid van het 'zwakke' geslacht. De helft (en meer dan dat) van de hersencapaciteit van de wereldbevolking werd eeuwenlang veronachtzaamd. Dat is absoluut geen economische noch kapitalistische, noch sociale win-winoperatie. Maar het tij keert. In het 19e-eeuwse Amerika groeide verontwaardiging tegen het misprijzen voor vrouwen uit verontrusting over ... dierenmishandeling. De roman Black Beauty van Anna Sewell[18] was misschien wel meer een eyeopener over vrouwenmishandeling dan een resem pamfletten, traktaten, lezingen, optochten, manifestaties ... In de jaren 1980 wakkerde die traditie van vrouweneisen de Amerikaanse genderstudies aan ... En nu laten meer en meer mannen hun stem horen.
Zijn chanson La Boxeuse amoureuse – met een schitterende videoclip[19] – draagt de Franse muzikant Arthur H[20] op 'à toutes les femmes qui souffrent dans leur quotidien, à toutes les femmes qui se battent tous les jours dans la dignité'. Uppercuts, vrouwen krijgen ze nog elke dag. Daarover gaat dit boek. Vrouwen geven ook uppercuts. Daarover gaat dit boek ook.
In Turkije schreef Selahattin Demirtaş[21], leider van de democratische oppositiepartij HDP, in 2017 in de gevangenis – waar hij nu al ruim twee jaar gastvrijheid geniet – een boek. Morgenlicht is de vertaling van de Turkse meisjesnaam Seher. Het fabrieksmeisje Seher wordt op een brutale, gewelddadige manier verkracht. Haar lievelingsbroertje moet een paar uur nadien de eer van de familie redden door haar te vermoorden. Of de vijfjarige Mina die Syrië ontvluchtte en een ... zeemeermin werd. Twaalf verhalen over onrecht tegen meisjes en vrouwen, over geweld, over – misschien – onze eigen paradigma's. De Koerdische Selahattin Demirtaş draagt zijn bundel op aan 'alle vrouwen die vermoord zijn of anderszins het slachtoffer zijn geworden van geweld'. De politicus schrijft sereen, niet drammerig, teder, ironisch poëtisch tegen de duisternis van gedachten. In het inleidende hoofdstuk gremelt de verteller in de gevangenis tegen een mussenmannetje: 'eerst moet je de man in jezelf doden'. Man in de zin van machisme, van overbodig gebral.
Machisme-Feminisme. Maar wat is Feminisme? Een vieze mannenziekte! Belegen medische encyclopedieën vermelden nog zwart op wit de misogyne theorie: een man die wat vrouwelijke kentrekken heeft [lees: verwijfd is], is een feminist, d.w.z. dat hij het stadium van de volwassenheid nog niet bereikt heeft. Het woord 'feminist' werd in 1872 voor het eerst gebruikt door Alexandre Dumas junior[22], zij het in een uiterst pejoratieve betekenis. In zijn boek L'Homme-femme pent hij: 'Les féministes disent: tout le mal vient de ce qu'on ne veut pas reconnaître que la femme est l'égale de l'homme, qu'il faut lui donner la même éducation et les mêmes droits qu'à l'homme'.
Dumas ontleent het woord aan de medische wereld die het neologisme gebruikte om de stilstand van de mannelijke ontwikkeling en het gebrek aan viriliteit te duiden. In 1871 titelt de medische student Ferdinand-Valère Faneau de la Cour[23] zijn doctoraatsthesis Du féminisme et de l'infantilisme chez les tuberculeux[24].
De inleiding kenschetst: 'Chez quelques-uns même, le caractère et l'esprit, les tendances passionnelles, les aptitudes sociales, non moins que les apparences corporelles, présentaient une sorte de caractère féminin que nous appellerons le FEMINISME, si vous le voulez.[...]
… personnages imberbes, à long cils, à cheveux fins, à teint pâle, à hanches très-développées, souvent gras, ayant la voix grêle, [...] et dont le caractère moral, les aptitudes, le genre de vie, indiquent un développement psychique et instinctif conforme à leur développement physique'. [25]
Die omschrijving staat al in 1856 in de Dictionnaire national ou universel de la langue française van Louis-Nicolas Bescherelle[26], toch niet de minste referentie. Twee etymologische betekenissen voor femelle zijn enerzijds de afleiding van 'fendre' in de zin van 'afscheiden' omdat 'la femme sert à la distinction des deux sexes'. Anderzijds is het een mogelijke derivatie van 'fetus', 'parce que la destination naturelle d'une femme est d'engendrer'. En dan volgen de vrouwelijke eigenschappen: 'timide, douce, bonne, pudique, chaste, effrontée, impudique, légère, volage, pieuse, charitable, vertueuse, vicieuse, capricieuse ...'.[27]
Anno 2019, waar staan we? Hoeveel vrouwelijke ministers in de talloze Belgische en Europese regeringen? Hoeveel vrouwelijke beheerders van de Nationale Bank? De loonkloof tussen mannelijke en vrouwelijke werknemers en sporters? Belgian Cats, klauw jullie omhoog!
Deze tekst verscheen als inleiding op het boek 'Anoniem is een vrouw. De strijd voor gelijke rechten' van Jean-Jacques Amy, VUBpress, 2019, ISBN 9789057188596
_Bronnen
[1] mannin(e) is het woord dat Adam oorspronkelijk aan zijn vrouw gaf, zegt men ...
[2] Ninon de Lenclos (1620-1705).
[3] 'L'Origine du monde' is de titel van een doek van de Franse realistische schilder Gustave Courbet uit 1866. Het was een bestelling van de Turkse diplomaat Khalil-Bay. Het model voor dit werk was zijn minnares Constance Quéniaux, een Franse danseres.
[4] Roche, F. Ninon de Lenclos, Femme d'esprit, homme de cœur. Parijs: Robert Laffont 1989.
Debriffe M. Ninon de Lenclos - La belle insoumise. France-Empire 2002.
[5] Hellegouarc'h J. L'Esprit de société, Cercles et 'salons' parisiens au XVIIIe siècle. Parijs: éd. Garnier 2000.
von der Heyden - Rynsch V. Salons européens. Les beaux moments d'une culture féminine disparue. Parijs: Gallimard 1992.
Martin-Fugier A. Les salons de la IIIe République. Art, littérature, politique. Parijs: éd. Perrin 2003.
[6] Napoléon, Mémorial de Sainte-Hélène.
[7] Ehrenreich B, English D. Witches, Nurses and Midwives – A History of Women Healers 1973.
De Heksenhamer of Malleus Maleficarum was een handboek voor de heksenvervolging. Het werd geschreven door de dominicaner-monniken en inquisiteurs Heinrich Kramer en Jacob Sprenger.
De Veirman S. Van gevaarlijke tot 'Vroede' vrouwen – Oost-Vlaamse vroedvrouwen in de achttiende en begin negentiende eeuw. Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent 2011, 65:177-203.
[8] Louise Bourgeois (1563-1636).
[9] Mulder W, de Jong E. Vrouwen in de heelkunde. Een cultuurhistorische beschouwing. Overveen/Alphen aan de Rijn: Uitgeverij Belvédere/Medidact 2002.
Bois D. Distinguished Women of Past and Present: Trotula of Salerno 1996.
[10] Isala van Diest (1842-1916).
[11] Bogins M., The Women Troubadours, Women Poets of the 12th century. New York, NY: W. W. Norton 1976.
[12] Bruna D. La mécanique des dessous. Une histoire indiscrète de la silhouette. Parijs: Les Arts décoratifs 2013.
[13] The Financial Times, 19 mei 2018.
[2] Ninon de Lenclos (1620-1705).
[3] 'L'Origine du monde' is de titel van een doek van de Franse realistische schilder Gustave Courbet uit 1866. Het was een bestelling van de Turkse diplomaat Khalil-Bay. Het model voor dit werk was zijn minnares Constance Quéniaux, een Franse danseres.
[4] Roche, F. Ninon de Lenclos, Femme d'esprit, homme de cœur. Parijs: Robert Laffont 1989.
Debriffe M. Ninon de Lenclos - La belle insoumise. France-Empire 2002.
[5] Hellegouarc'h J. L'Esprit de société, Cercles et 'salons' parisiens au XVIIIe siècle. Parijs: éd. Garnier 2000.
von der Heyden - Rynsch V. Salons européens. Les beaux moments d'une culture féminine disparue. Parijs: Gallimard 1992.
Martin-Fugier A. Les salons de la IIIe République. Art, littérature, politique. Parijs: éd. Perrin 2003.
[6] Napoléon, Mémorial de Sainte-Hélène.
[7] Ehrenreich B, English D. Witches, Nurses and Midwives – A History of Women Healers 1973.
De Heksenhamer of Malleus Maleficarum was een handboek voor de heksenvervolging. Het werd geschreven door de dominicaner-monniken en inquisiteurs Heinrich Kramer en Jacob Sprenger.
De Veirman S. Van gevaarlijke tot 'Vroede' vrouwen – Oost-Vlaamse vroedvrouwen in de achttiende en begin negentiende eeuw. Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent 2011, 65:177-203.
[8] Louise Bourgeois (1563-1636).
[9] Mulder W, de Jong E. Vrouwen in de heelkunde. Een cultuurhistorische beschouwing. Overveen/Alphen aan de Rijn: Uitgeverij Belvédere/Medidact 2002.
Bois D. Distinguished Women of Past and Present: Trotula of Salerno 1996.
[10] Isala van Diest (1842-1916).
[11] Bogins M., The Women Troubadours, Women Poets of the 12th century. New York, NY: W. W. Norton 1976.
[12] Bruna D. La mécanique des dessous. Une histoire indiscrète de la silhouette. Parijs: Les Arts décoratifs 2013.
[13] The Financial Times, 19 mei 2018.
[14] Marek Halter (°1936).
[15] Halter M. Ève. Parijs: Robert Laffont 2016.
[16] Didier Mahieu (°1961).
[17] Arnold Böcklin (1827-1901).
[18] Anna Sewell (1820-1878).
[19] https://www.youtube.com/watch?v=DOpppaeA7bw.
[20] Arthur H (°1966).
[21] Selahattin Demirtaş (°1973).
[22] Alexandre Dumas junior (1842-1895).
[23] Ferdinand-Valère Faneau de la Cour (1843-1871).
[24] Op internet te lezen.
[25] Christine Bard in de uitzending Questions d’éthique op France Culture, 18 juli 2013.
Offen K. 'Sur l'origine des mots « féminisme » et « féministe »'. Revue d'histoire moderne et contemporaine, 1987; 34-3: 492-496.
[26] Louis-Nicolas Bescherelle (1802-1883), ook wel Bescherelle l'aîné genoemd.
[27] Bescherelle L-N. Dictionnaire national ou universel de la langue française. Parijs: éd. Garnier frères, 1856. t.1, p. 1240.
Meer van Eliane Van den Ende
[15] Halter M. Ève. Parijs: Robert Laffont 2016.
[16] Didier Mahieu (°1961).
[17] Arnold Böcklin (1827-1901).
[18] Anna Sewell (1820-1878).
[19] https://www.youtube.com/watch?v=DOpppaeA7bw.
[20] Arthur H (°1966).
[21] Selahattin Demirtaş (°1973).
[22] Alexandre Dumas junior (1842-1895).
[23] Ferdinand-Valère Faneau de la Cour (1843-1871).
[24] Op internet te lezen.
[25] Christine Bard in de uitzending Questions d’éthique op France Culture, 18 juli 2013.
Offen K. 'Sur l'origine des mots « féminisme » et « féministe »'. Revue d'histoire moderne et contemporaine, 1987; 34-3: 492-496.
[26] Louis-Nicolas Bescherelle (1802-1883), ook wel Bescherelle l'aîné genoemd.
[27] Bescherelle L-N. Dictionnaire national ou universel de la langue française. Parijs: éd. Garnier frères, 1856. t.1, p. 1240.