23 augustus 2019
Van God los. Bespreking van Margaret C. Jacob: 'The Secular Enlightenment' (Princeton University Press, 2019)
In 1771 arresteerden de Franse autoriteiten de weduwe Stockdorff uit Straatsburg en sloten de arme vrouw twee jaar op in de Bastille. Haar misdaad: handelen in verboden boeken. Ze was als boekhandelaar met een boodschappenlijst richting de Franse hoofdstad getrokken, maar was helaas met die lijst en reeds enkele aangekochte werken betrapt. In die tijd was Parijs het centrum van de radicale Verlichting die volop atheïsme, antiklerikalisme, materialisme en individuele vrijheid en seksualiteit predikte. Dat prediken diende wegens de staatscensuur en risico op vervolging voornamelijk ondergronds te gebeuren. Toch was de verspreiding van de vernieuwende ideeën via de salons, brieven en de talrijke publicaties niet te stoppen en werkten ze als een magneet op vrijdenkers van allerlei slag. De werken waarnaar de weduwe op zoek was, bieden dan ook een mooi overzicht van de clandestiene literatuur die toen in Parijs beschikbaar was, van erotische geschriften door afvallige priesters als het onvermijdelijke 'Système de la Nature' (1770) van baron d’Holbach, misschien wel de meest uitgesprokene onder de Verlichtingsdenkers.
Met verhalen zoals deze laat de Amerikaanse historica Margaret C. Jacob in haar recente boek The secular Enlightenment (Princeton University Press, 2019) zien dat de Verlichting niet enkel een verhaal is dat geschreven is door grote namen zoals Voltaire, Diderot en d'Holbach. De Verlichting maakte ook deel uit van en kreeg mede vorm door het leven van allerlei mensen die zich geen vaste plaats in de geschiedenisboeken wisten te verwerven. De ideeën die zich in de zeventiende en achttiende eeuw ontwikkelden en verspreidden, hadden dan ook soms een grote impact op het alledaagse leven van mensen. Newtons inzichten bijvoorbeeld seculariseerden de tijd, waardoor mensen niet langer deelnamen aan een Bijbelse geschiedenis die naar haar einde bewoog in de vorm van de onvermijdelijke Apocalyps. De tijd was nu objectief en meetbaar, misschien ingesteld door de almachtige schepper, maar verder in principe ontdaan van elke bovennatuurlijke betekenis of oriëntatie. Waar diepgelovige Anglicanen zoals John Evelyn en zijn dochter Mary in de tweede helft van de zeventiende eeuw nauwgezet in hun dagboek bijhielden hoe ze hun tijd niet ijdel hadden gespendeerd, leiden in de loop van de achttiende eeuw steeds meer mensen een leven in het hier en nu. Bevrijd van de angst voor de Dag des Oordeels en de goddelijke vergelding konden mensen zelf hun tijd zinvol spenderen, ook aan ontspanning en vertier zonder enig schuldgevoel.
The Secular Enlightenment (Princeton University Press, 2019) geschreven door Margaret C. Jacob
Niet dat de toenemende secularisering betekende dat God volledig uit het plaatje verdween. De Franse radicale variant mag dan atheïstisch en materialistisch zijn, maar vele denkers die Verlichtingsideeën koesterden, waren gelovig. Hun geloof weerhield er hen evenwel niet van om zich te verzetten tegen de invloed van de kerk op mens en maatschappij en tegen religieus dogmatisme, zich in te spannen voor vooruitgang en sociale hervormingen, en te ijveren voor de beëindiging van de slavernij, duidelijk thema's die elke Verlichtingsdenker een warm hart zou moeten toedragen (al deden ze dat verrassend genoeg niet altijd: zowel Kant als Hume bijvoorbeeld lieten zich betrappen op racistische uitspraken en Voltaire liet zich laatdunkend uit over democratie). Hun opvattingen brachten hen evenzeer op gespannen voet met het wereldse en kerkelijke gezag en maakten hen de facto tot bondgenoten van hun vrijzinnige tegenhangers.
De strijd voor secularisering is geen strijd tegen het geloof, maar voor een publieke ruimte waarin religie het niet voor het zeggen heeft, maar die daarentegen steunt op wetenschap en rationele overwegingen. Hoe deze strijd vorm kreeg in de loop van de achttiende eeuw varieerde evenwel sterk van streek tot streek. Doorheen de verschillende hoofdstukken die telkens de ontwikkelingen in bepaalde steden belichten, van Edinburgh over Parijs, Berlijn en Wenen tot Milaan en Napels, wordt duidelijk dat de seculiere Verlichting geen eenheidsworst is. Schotse denkers bijvoorbeeld focusten meer op maatschappelijke vooruitgang gebaseerd op wetenschappelijke inzichten, terwijl in Italië Beccaria zich verzet tegen foltering en de doodstraf. Ook het tempo waarin Verlichtingsidealen zich verspreidden was allesbehalve uniform en had zeker niet overal dezelfde resultaten. Waar in Frankrijk de Franse Revolutie uitbreekt en elders in Europa de elite angst aanjaagt, wordt de Verlichting in Duitsland en Italië uiteindelijk in het nauw gedreven door romantische idealen en machtige politieke autoriteiten. Dit betekent een belangrijke les in tijden van Trump en andere Poetins en waar religie nog steeds grote delen van de wereld in haar macht heeft. Het seculiere liberalisme dat mensen en maatschappij toelaat zich volop te ontwikkelen, is niet vanzelfsprekend. Als seculier vrijzinnigen mogen we dan ook niet op onze lauweren rusten en moeten we blijven ijveren voor een maatschappij die niet noodzakelijk atheïstisch is, maar wel vrij van God en geschoold op mensenmaat.
Jacob is een internationaal gerenommeerde deskundige inzake de geschiedenis van de Verlichting. Zo schreef ze eerder onder meer The Radical Enlightenment. Met dit nieuwe boek werpt ze een ander licht op de kleine en grote namen binnen de Verlichting en hoe die elk binnen hun eigen lokale context en in interactie met denkers elders vorm gaven aan idealen die zich via brieven, publicaties en reizigers wisten te verspreiden. Dat we vandaag vrij mogen kiezen hoe we onze levens leiden, wie we liefhebben, wat we geloven, en hoe we sterven, hebben we aan deze mensen te danken. Boeken zoals deze zorgen ervoor dat we hen niet vergeten. De weduwe Stockdorff staat alvast mijn hele leven in mijn geheugen gegrift.
Meer van Stefaan Blancke