Het klopt inderdaad dat in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) een artikel over godsdienstvrijheid is opgenomen. Het betreft artikel 18, dat ik hier in zijn volledigheid citeer: 'Eenieder heeft recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst; dit recht omvat tevens de vrijheid om van godsdienst of overtuiging te veranderen, alsmede de vrijheid hetzij alleen, hetzij met anderen zowel in het openbaar als in zijn particuliere leven zijn godsdienst of overtuiging te belijden door het onderwijzen ervan, door de praktische toepassing, door eredienst en de inachtneming van de geboden en voorschriften.'

De vrijheid van godsdienst inperken mag op grond van internationale en nationale wetgeving alleen voor zover dat dringend noodzakelijk is, zo oppert Amnesty International Nederland. Verder menen ze dat er zich in Nederland en het buitenland nog geen veiligheidsproblemen hebben voorgedaan in dit opzicht en dat er in Nederland slechts enkele honderden vrouwen aldus gekleed zouden gaan.

Dit standpunt is van belang omdat het komt van een belangrijke mensenrechtenorganisatie, waarvoor ook ik respect heb. Bovendien is het evenmin een toevallig of eenmalig standpunt, aangezien Amnesty diezelfde houding heeft aangenomen in gelijkaardige discussies in andere Europese landen. Toch wil ik hierbij enkele kritische bedenkingen formuleren.

Ten eerste is er de vraag in hoeverre een nikab of boerka daadwerkelijk als religieus kan worden bestempeld. Met andere woorden, in hoeverre gaat het hier gaat om 'geboden en voorschriften' van de godsdienst, in casu de islam? Daar zijn uiteenlopende meningen over. We kunnen vaststellen dat die kleding gebruikelijk is in een aantal islamitische landen, veelal de strengste. Evengoed zijn er islamitische landen waar moslima's enkel een hoofddoek dragen of sommigen zelfs geen hoofddoek. Zijn dit dan minder goede moslima's? Wie zal daarover oordelen? Ik ga me niet verliezen in een puur theologische discussie. Daarvoor ben ik te weinig vertrouwd met de islam en de koran. Door lectuur evenwel, onder meer van het boek Hoofddoek en maagdenvlies van de Egyptisch-Amerikaanse journaliste Mona Eltahawy, heb ik wel begrepen dat het antwoord op bovenstaande vraag luidt: het zijn de mannen, de imams en ayatollahs & co., die erover oordelen of een vrouw een goede moslima is. De feitelijke patriarchale druk van mannen in islamitische landen met betrekking tot wat vrouwen in hun samenleving horen te doen of (slechts) mogen doen is enorm, ook al verschilt hij van land tot land en misschien van sociale klasse tot sociale klasse. Het dragen van de nikab of boerka in landen als Afghanistan, Saudi-Arabië, Iran, om er slechts enkele te noemen, heeft de facto veel meer met deze patriarchale druk te maken dan wel met de vrije wil van de betreffende vrouwen. Voor zover vrouwen zeggen dat ze die kleding uit vrije wil dragen, kun je veeleer indoctrinatie vermoeden (door een godsdienst die alom door mannen wordt geleid) of een toegeven aan sociale druk (die evenzeer door andere moslima’s wordt opgelegd). Een kritische Arabische journaliste als Mona Eltahawy toont in haar boek op overtuigende wijze die patriarchale bemoeienis met de vrijheid van de vrouw aan. Eltahawy schrijft over 'een giftige mix van cultuur en islam'.

Godsdienstvrijheid is een van de pijlers van de UVRM. Maar, en dat is mijn tweede kritiek, je moet het artikel dan wel in zijn volledigheid lezen en eerbiedigen. Het feit is dat in talrijke islamitische landen de vrijheid om van godsdienst of overtuiging te veranderen (wat ook in het UVRM-artikel staat) slechts dode letter is. Het woord 'dood' is hier juist gekozen omdat zeker in de strengste islamitische landen voor zogenaamde afvalligen in principe de doodstraf geldt. De rechten van andersdenkenden zijn vaak onbestaande of heel beperkt. Wie zijn godsdienst verlaat, kan minstens op een sociaal isolement rekenen. Zulke mensen worden door hun familie uitgestoten. Veranderen van godsdienst door een partner is voldoende reden voor echtscheiding. Atheïsten worden door Saudi-Arabië als terroristen bestempeld.

Als je godsdienstvrijheid als argument gebruikt, dan moet je de moed hebben het hele plaatje te bekijken. Je moet de kwestie 'islam en mensenrechten' ten gronde durven bekijken. Wat is de positie van godsdienstvrijheid als die ingeroepen wordt om andere evenzeer in het UVRM-verdrag opgenomen rechten met de voeten te treden? Mijn standpunt in deze is dat godsdienstvrijheid de andere rechten en vrijheden niet mag overrulen. Godsdienstvrijheid is geen absoluut recht.

Amnesty is op dit vlak hypocriet en steunt evenzeer vrouwen die in Iran in de gevangenis vliegen als ze in het openbaar hun hoofddoek afdoen; Amnesty steunt even goed gewetensgevangenen in Saudi-Arabië. Dit zijn kwesties waarin ik de organisatie steun. Maar Amnesty argumenteert op een formele wijze over godsdienstvrijheid en doet alsof ze individuele (keuze-)vrijheid in alle gevallen steunt. Daardoor staat een vrouw die hier een boete zou krijgen voor een boerka voor hen op één lijn met een vrouw die in Iran een gevangenisstraf krijgt voor het uitdoen van haar hoofddoek in het openbaar. In beide gevallen zou het dan gaan om een inbreuk op de keuzevrijheid van de vrouw. Nergens maakt de organisatie een fundamentele analyse van de 'kwestie islam en vrijheden'. Ze schaart zich achter een formeel vrijheidsbegrip en probeert zo de kool en de geit te sparen.

Wat me in deze discussie ook opvalt, is dat Amnesty hier een Brits standpunt inneemt, dat diametraal staat tegenover een Frans of zeg maar continentaal standpunt. Wie de reeks Allah in Europa van Jan Leyers gezien heeft, zal weten waarover ik spreek: in de beelden uit het Verenigd Koninkrijk waren talrijke vrouwen te zien die er in een nikab rondlopen, er heerst een verregaand cultuurrelativisme. In Frankrijk daarentegen is zoiets ondenkbaar, dat bleek ook uit de documentairereeks. Dit laïciserend standpunt wordt meer en meer gedeeld door andere Europese landen. Niet alleen Amnesty, maar iedereen onder ons moet zich goed bezinnen over enerzijds een verregaand cultuurrelativisme waarbij op de lange termijn de eigen samenleving ondermijnd wordt, en anderzijds een strijdbaar seculier standpunt waarbij van mensen met een andere culturele achtergrond een grotere inspanning gevraagd wordt. Mensen met een migratieachtergrond die hier leven, hoeven zich uiteraard niet 100% te assimileren, maar kunnen een stuk eigen cultuur behouden, op voorwaarde dat ze enkele fundamentele westerse waarden respecteren. Tot die fundamentele waarden behoort alvast niet een cultuurrelativisme dat toelaat dat vrouwen gekleed gaan in een vestimentaire gevangenis, waardoor ze hun identiteit niet kunnen uitdrukken of ontplooien.