1 augustus 2019
De kwaliteiten van het hart
Vorig jaar bezocht ik het Museo de Málaga, dat in 2016 geopend werd in het voormalige douanegebouw. Een mooi museum, dat onder meer de collectie van het vroegere museum van schone kunsten herbergt. Mijn aandacht werd in het bijzonder getrokken op het doek 'Anatomía del corazón' van de Spaanse schilder Enrique Simonet, een schilderij uit 1890. De schilder, die bij ons onbekend is, verbleef toen in Rome en schilderde het lijk van een jonge vrouw dat uit de Tiber gehaald was en het voorwerp was van een autopsie door een dokter. Volgens een ander verhaal zou het gaan om een jonge actrice die zelfdoding gepleegd had. De dokter heeft haar hart vast in een hand en kijkt er met ongewone belangstelling naar. Het schilderij belandde via via in 1931 in het museum in Málaga. Na deze aankomst kreeg het schilderij eveneens de bijnaam 'Y tenía corazón!' Het verhaal hierrond is als volgt: de jonge vrouw wordt als prostituee gezien, wat past bij het verhaal van het lijk uit de Tiber. Bovendien heeft ze rood en loshangend haar, wat in de schilderkunst van die tijd wees op de aanname dat ze een prostituee was. De interpretatie hierbij is dat de dokter verwonderd is dat zij, een prostituee, een hart had, dat ze dus gevoelens had. Terwijl de schilder origineel de bedoeling had de wetenschappelijkheid te benadrukken (autopsie als middel om de doodsoorzaak vast te stellen), kreeg het schilderij in Málaga een antiwetenschappelijk, anekdotisch verhaal over zich. Een prostituee zou geen gevoelens hebben, dus geen hart.
Dit verhaal berust dus op de tegenspraak tussen het feitelijke hart en het spreekwoordelijke hart. Iedereen weet dat de taal bol staat van uitdrukkingen als 'ze heeft mijn hart gestolen', 'mijn hart klopt voor jou', 'haar hart veroveren' … En Valentijn is elk jaar weer goed voor talloze rode harten op kaarten en allerlei cadeaus. Maar we beseffen toch het onderscheid tussen beide, niet? Laten we nu de tijd van 1890 en 1931 voortrollen naar de eenentwintigste eeuw. Enkele jaren geleden had ik een gesprek met een psychologe. Zij had het op een bepaald moment over 'de kwaliteiten van het hart' en vermeldde hierbij sentimenten als dankbaarheid, mededogen, vriendelijkheid. Waarop ik uiteraard zei dat ze het spreekwoordelijke hart bedoelde. Ze ontkende dit en beweerde dat deze kwaliteiten wel degelijk met het hart te maken hebben. 'Nou breekt mijn klomp', moet ik toen gedacht hebben. Het meest van al was ik immers verbaasd over haar uitspraak omdat ze uit de mond kwam van een universitair geschoold persoon. Als ik later het begrip 'hart' opzoek op Wikipedia, dan lees ik alleen over het orgaan dat bloed stuwt door onze aderen. Dat bevestigt dat als ik problemen met mijn hart heb, ik dan best naar een cardioloog kan gaan. Ik weet wel dat bij hevige emoties (angst, vreugde, boosheid, verdriet …) andere lichamelijke processen meespelen, en dat ze niet louter een kwestie van het brein zijn. En het hart kan inderdaad sneller kloppen bij verliefdheid. Maar fundamenteel zijn emoties een kwestie van het brein.
Aan het schilderij werd een anekdotisch verhaal gekoppeld, dat wortelde in een antiwetenschappelijk gedachtegoed. En het voorval met de psychologe is evenzeer slechts een anekdote. Maar het is wel een heel betekenisvolle anekdote. Als een universitair geschoold persoon het onderscheid tussen het hart als orgaan en het spreekwoordelijke hart niet maakt, hoeveel zegt dit dan over het bestaan van antiwetenschappelijke of pseudowetenschappelijke visies bij een algemeen publiek? Dan verbaast het me niet dat sommigen hardnekkig blijven geloven in homeopathie, astrologie of in de opvatting dat vaccinaties schadelijk zijn, om slechts enkele populaire misvattingen te noemen. Er is nog veel werk aan de winkel in het onderwijs – inclusief dus het universitaire onderwijs – om een fundamenteel wetenschappelijke visie op de realiteit te promoten waardoor zulke 'uitschuivers' tot het verleden behoren.
Meer van Fons Mariën